ГУЛЕ БАР МАЗОРИ МУАЗЗАМА

Навбаҳор буду дар роғи тахтаҳои бетонии пиёдароҳ сабза дамида.

Чанд мард, нимтанаҳои норанҷӣ дар бар, бо белчаҳои дастадарози нугтез ин сабзаро мебуриданд, занон онҳоро решакан ва як ҷо ғунд мекарданд.

Муаззама, ки аз канори ин гурӯҳи роҳрӯбон мегузашт, бозистод, ба сабзаҳои баркандае, ки дар ҷо-ҷои пиёдароҳ тӯдаву пажмурда шудаанд, нигарист ва аз ман пурсид, чаро бояд ин сабзаҳоро нобуд кунанд, магар онҳо аз ҳусни шаҳр мекоҳанд? Оё беҳтар нест, чирку чаркан ё баргҳои пӯсидаи порсоларо аз ин ҷову он ҷои кӯчаҳои шаҳр барчинанд ё шикофҳои пиёдароҳро тармим намоянд ё гулу гиёҳи нав шинонанд?

Ҳатман касе дастур дода, ки майсаҳои нозуки миёни тобаҳои симонтӣ ё соруҷиро решаков кунанд.

Дили Муаззама ба сабзаҳо месӯхт.

Бону мехост, ба кори фаррошон эрод гирад. Барояш гуфтам, ин бечораҳо гуноҳ надоранд, дастури раҳбарони худро иҷро мекунанд.

Муаззама хам шуд ва дастае аз сабзаҳои буридаро бардошт. Яке аз онҳо гул карда буд. Гулаки хурди бунафшранг. Муаззама бо он тавре бархӯрд мекард, ки гӯё на гиёҳ, балки мавҷуди зиндаест.

Пирамарде аз хайли фаррошон инро дид. Аз кори бозистод, тоқияшро аз сар бардошта, арақи ҷабинашро пок кард ва наздики Муаззама омад.

— Дилат ба сабзаҳо месӯзад, духтарам? Дили ман ҳам месӯзад. Ба фикрам, вақте теғи белчаро ба решаи онҳо мехалонам, ҳамагӣ баробар фиғон мекашанд.

Муаззама хаёле фишор хӯрд ва ба пирмард гуфт:

— Охир инҳо ҳам ҷон доранд. Инҳо зиндаанд. Чӣ даркор аст, онҳоро решаков кардан, тирамоҳ, ки омад, худашон мехушканд. Он вақт мешавад, хазонашро ҷамъ кард.

Пирамард назди ҳамроҳонаш рафт ва чизе гуфт. Пас аз чанде роҳрӯбон сомону абзори худро ҷамъ карданду рафтанд.

Муаззама мисли кӯдак шодӣ кард. Ҳамин гуна инсоне буд нависандаи машҳури тоҷик Муаззама Аҳмадова, ки ҳамагӣ 36 сол умр дид, ҷавонмарг рафт гоҳе ки акнун мебоист ба парвоз меомад ва ба баландтарин қуллаҳо мерасид.

Дар нигоҳи ман вай инсоне буд саропо сиришта аз нуру нафосату назокат ва меҳру ишқу сидқ. Ин рӯшаноии меҳрангезаш, ки гоҳе ба назари ман ғайризаминӣ намудор мешуд, атрофиёнро ба сӯи ӯ мекашонид. Ҳар кас, ки як бор дар сӯҳбати Муаззама менишаст, фикр мекард, солҳост ӯро мешиносад, борҳост ҳамсӯҳбаташ гаштааст ва бо дареғ хайрухуш кардаву мехост, боз чунин дидоре барояш даст диҳад. Солҳое, ки дар якутоқи корӣ менишастем, борҳо медидам, одамон аз манотиқи дурдаст ба наздаш меомаданд ва маълум буд, ки пештар дидоре доштаанд. Дар суҳбати ӯ инсон гӯё ба чаманистони шукуфоне ворид мешуд. Дар он гулистон осмон соф буду ҳама чиз нарму нуронӣ. Нури ӯ аз покии ботинаш меомад. Ва ҳам аз ростию рӯшоду бе риё сухан гуфтанаш. Аз ахлоқу одобаш. Аз арзишҳои маънавияш, ки ҳаргиз ва ба ҳеч қимате аз онҳо намегузашт, онҳоро савдо намекард.

Равоншод инсондӯсти бузурге буд. Дилаш ба ҳама месӯхт. Вале, фикр мекунам, беш аз ҳама ба ҷабрдидагони бегуноҳ. Беадолатиро дар ҳеч шакл ва ба ҳеч ваҷҳ қабул надошт ва ҳар куҷо, чӣ қадар ки метавонист, зидди он мубориза мекард. Дониш ва суханро гарави адл медонист ва ҳамсуҳбатону хонандагонаш, бахусус духтарони ҷавонро ташвиқ мекард, бештар омӯзанд, доно бошанд ва аз ҳаққи худ дифоъ кунанд, хорию бечорагиро напазиранд ва ҳамзамон аз покию одобу ахлоқ низ дур набошанд. Вай дар ягон ришта, на муоширати ҳаррӯза, на адабиёт, на ахлоқи инсонӣ меъёрҳои духӯраву дугона надошт. Соҳиби дили бузурге буд, ки ба ҳама месӯхт ва мехост ба ҳама ёрӣ кунад. Бо вуҷуди ҷавонӣ гӯё он қадар аз таҷрибаи рӯзгор баҳравар буд, ки метавонист аслу бунёди ин ё он масъаларо ба дурустӣ дарк кунад ва шарҳ диҳад. Ҳар хулосаашро гӯё аввал дар тарозуи заргарӣ месанҷид ва сипас пеш меовард. Чунин инсонҳо дар он даврон хеле кам буданд.

Вақте ки пас аз ронда шудан аз «Комсомоли Тоҷикистон» ва моҳҳои бекорӣ, бо пешниҳоди устод Адаш Истад маро дар «Адабиёт ва санъат» ба кор гирифтанд ва бори аввал Муаззамаро дидам, пас аз шиносоӣ пурсид оё шеър менависам ё ҳикоя. Гуфтам ҳеч кадомаш. Гуфт, хоксорӣ мекунам. Боз гуфт, бояд нависам.

Пас аз муддате яке аз ҳикояҳоямро ба устод Адаш Истад нишон додам, хонданд, ситоиш карданд, вале чанд эрод доштанд, ки мебоист веросторӣ мекардам. Ҳамон рӯз гап ба гӯши Муаззама расиду омад, ки ҳикояро бинад. Бурд. Хандакунон баргашт ва гуфт, чоп мекунем. Ҳамин тавр нахустин ҳикояи ман «Охирин одами шаҳр» дар соли 1985 дар «Адабиёт ва санъат» бо дастгирии Муаззама чоп шуд.

Чанде баъдаш бону гуфт, дар долон сармуҳаррири маҷаллаи «Помир» Масъуд Муллоҷоновро дида, аз ин ҳикоя ситоиш кардааст ва он кас на танҳо нахустасари маро дар маърузаи насри сол таҳлил карданд, балки ба корманди маҷалла Владимир Медведев, ки шояд ӯро ҳамчун муаллифи романи «Заҳҳок» шиносед, супурд, ки ба русӣ тарҷума кунад. Як моҳ баъдаш ҳикоя дар «Помир» мунташир шуд.

Ҳамин тавр Муаззама роҳи маро ба адабиёт боз кард ва ҳеч некие аз ман надида, некиҳояшро аз ман дареғ надошт. Ман сипосгузор будам, ки бо чунин инсоне рӯбарӯ шудам, чун ба зудӣ донистам, ӯ яке аз сутунҳои ахлоқии на танҳо нашрияи мо, балки ҳамаи Иттифоқи нависандагон аст.

Солҳое, ки ҳамроҳ дар “Адабиёт ва санъат” кор мекардем, ҳамсарам мегуфт, кори ту дар ин ҷо мисли ид аст. Дуруст, аммо танҳо ба зоҳир. Қариб ҳар рӯзи кормандони ин бахш: Муаззама, Муҳаммадзамони Солеҳ, Адаш Истад (мудири бахш) ва банда аз рафтан ба театру кино ва толорҳои мусиқӣ ё осорхона ва тамошои намоиши театрӣ ҳанӯз пеш аз нахустнамоиши расмӣ, дидани филми нав пеш аз рафтанаш ба пардаи кинохонаҳо, намоишгоҳи осорхона пеш аз боз шуданаш ё консерт ва монанди инҳо иборат буд. Вале вазифа на танҳо навиштан дар бораи чизҳои нав буд, балки пас аз тамошо гуфтугӯ, баҳсу мунозира баргузор мегашт ва намояндагони Вазорати фарҳанг аз мо низ мехостанд, дар як саф бо мунаққидони касбӣ изҳори назар кунем.

Ончӣ Муазамма дар ин нишастҳо мегуфт, на танҳо дониши паҳновар ва меъёрҳои баланди зебошиносии ӯро нишон медод, балки арзишҳои ахлоқии ин нависандаи беназирро ҳувайдо мекард. Дар бораи ин осор ӯ ҳамчун як донандаи ришта ҳарф мезад, тилоро тило ва мисро мис мегуфт. Коргардонҳо, филмсозон ё наққошон эродҳояшро мепазируфтанд ва ваъдаи ислоҳи иштибоҳҳоро медоданд. Як розро фош кунам. Дӯсти мо, рӯзноманигор ва нависанда Уктами Иброҳим, ки он солҳо дар Госкино кор мекард, бо розигии раҳбари ин муассиса Шафқат Саид, ки низ пешинаи рӯзноманигорӣ дошт ва гоҳе меҳмони идораи мо мешуд, моҳе як, баъзан ду бор моро ба дидани филмҳои нави хориҷӣ даъват мекард, шоҳкорҳои ҷаҳонӣ ё гоҳе филмҳои мамнӯъ, ки танҳо барои филмсозон оварда мешуданд. Пас аз тамошо мо байни худ сари онҳо баҳс мекардем. Биноан, дидгоҳи Муаззама ва ҳамкоронам ба синемо хеле фарохтар аз зовияи бинандагони қаторӣ ё ҳатто бархе аз ҳунаршиносон буд.

Муаззама шоҳкорҳоро дӯст медошт, аммо аз сохтакориҳо бисёр асабонӣ мегашт. Ва ҳам аз фарҳангзудоиҳо, ё саҳеҳтараш зудудани фарҳанги миллӣ аз фарҳанги шӯравӣ. Борҳо дида будам, ин ё он асарро барои доштани рӯҳияи бегона ва дур аз урфу одати мардуми тоҷик буданаш зери танқид мегирифт, монанди Адаш Истад ва Муҳаммадзамони Солеҳ талош мекард, дар ҳар асари ҳунарӣ симо ва суннатҳои халқаш ҳувайдо бошанд. Аз вазъи забони модариямон, ки зери фишор русӣ  монда буд, ба андозае норозӣ буд, ки онро ҳамчун дарди шахсии ҷисми худ ҳис мекард. Кори раҳбаронеро, ки чашм ба даҳони Маскав буданд ва ба мардуми худ хубие намеоварданд, хиёнат ба миллат медонист. Вай сиёсатро мардумӣ ва барои мардум дидан мехост ва на танҳо дар фарҳанг, балки зиндагии ҳамарӯзаи халқаш.

Дар ин росто Муаззама дурӯяҳоро ошкоро чашми дидан надошт ва ин ҳисси худро пинҳон ҳам намекард. Тамаллуқкорӣ ва лаганбардориро бад медид. Борҳо дидаам, ки афроди номдору чобуку болонишину мағрур аз суханони буранда ва сангини Муаззама сурху сафед мешуданд, чашм ба зер меафканданд ва дамашон ба дарун мезад. Онҳо ӯро бад медиданд, аммо ба суханонаш посухе дода наметавонистанд. Ҳадс мезанам, чӣ қадар сахт аламашон кунад ҳам, дар оянда талош мекарданд, беҳтар шаванд ё аз кори зишт худдорӣ кунанд.

Ҳампеша ва ҳамкори Муаззама, нависандаи хушном Равшани Ёрмуҳаммад дар хотираҳояш меорад: «Эҳсосоти баланди Муаззама ӯро аксар вақт рӯҳан азоб медод. Фаронфармоӣ, амрҳои беасос, бемаслиҳат таҳрир кардани ин ё он сухани нависанда дар идора дар қалби нозукаш ҳамчун хор мехалид». Аммо, мегӯяд ӯ, Муаззама танҳо замоне ба шӯр меомад, ки косаи сабраш лабрез мешуд.

Худам шоҳиди ҳолам, ки агар Муаззама касе ё кореро танқид мекард, ҳарфи зиёд намеовард, суханро аз дур сар намекард, «дипломатия» надошт, балки лубби маъниро бо ҳамаи ҷанбаъҳояш дар миён мегузошт. Ин ҳолат на танҳо дар муоширати ҳаррӯза, балки дар ҷаласаҳои ҳайати таҳририя низ рух медод ва дар чунин лаҳзаҳо як сукути тамоме дар миён меуфтод. Ҳамкорон хомӯш мемонанд. Шояд дар ин лаҳзаҳо ҳама ба фикр фурӯ мерафтанд ва интизори касе, умдатан, раҳбари идора, мемонданд, то ба ҳарфи Муаззама посух диҳад. Албатта, лаганбардороне ҳам буданд, ки мисли нахӯди пеши чумча талошҳои сусте мекарданд, то аз раҳбар пуштибонӣ намоянд ва ё дастикам нишон диҳанд, ки бо Муаззама ҳамназар нестанд.

Дар як намоиши телевизонӣ дар соли 1987 Муаззама онҳоеро сахт танқид кард, ки «сиёҳро сафед мегӯянду сафедро сиёҳ» ва «роҳи ҷаҳон якест ва он роҳ ростист, дигар ҳама роҳҳо бероҳаанд».

Устод Ӯрун Кӯҳзод ҳам Муаззама ва ҳам нависандагони ҳамсолу ҳампарвозашро намояндагони насле медонад, ки дар муҳити дурӯягии давраи шӯравӣ ба воя расидаанд. Сухан дигар буд ва амал дигар. Шиорҳо зебову баланд ва амалҳо авомфиребона. «Муаззама ва ҳамсолону ҳаммаслакони ӯ, идома медиҳад Кӯҳзод, вақте ки аз ҳаёти хаёлии орзу ва зиндагии ширини китобҳо ба арсаи ҳаёти воқеӣ омаданд, дар рӯбарӯи девори сохтакориҳо оҷиз монданд» ва коре карда натавонистанд. «Муаззама яке аз он пурҳасратони номурод буд, ки ин кор ба ҷисми латиф ва нафси шарифаш вазнинӣ кард».

Муаззама ба андозаи зиёд саркаш низ буд. Ӯро намешуд ба коре кашонд, ки дилаш намехоҳад ё ботинаш аз он норозист. Ин эътироз ба бовар ва арзишҳои баландаш поя дошт. Вай агар қаҳр мекард, оштӣ шуданаш осон набуд. Боре шоҳиди чунин ҳоле шудаам. Бо як нафар дигар умрбод оштӣ накард. Ба он маънӣ, ки дигар равобити онҳо ба ҳолати пешина барнагашт, ҳамеша он озурдагӣ дар миён буд ва эҳсос мешуд. Бо нафари дигар пас аз муддате, вақте нафар гуноҳи худро дарк ва қабул кард ва самимона бахшиш пурсид, аз нав мисли оне шуд, ки гӯё ҳаргиз чизе рух надодааст. Дар бархӯрд бо бадиҳо Муаззама сангдил ва оштинопазир буд. Онҳоеро бо тамоми вуҷудаш бад медид, ки дидаву дониста дурӯғ мегӯянд, риёкорӣ, судҷӯӣ ва чоплусӣ мекунанд. Дар ҳар пайти муносиб чунин мавридҳоро ба суҳбат мекашонд ва мехост, ҳамсуҳбатонаш аз ӯ пуштибонӣ кунанд. Вале ҷомеа чунин набуд. Ашхоси баландпояе рӯйирост дурӯғ мегуфтанд, дигарон барои манфиатҳои хурду резаи худ чоплусию хушомадгӯӣ мекарданд, як ҳалқаи сарбаста пайдо мешуд ва он хашми Муаззамаро меовард. Воқеан гоҳе мегуфт, ин зиндагӣ тавре сохта шудааст, ки дар он чизеро дигар кардан номумкин аст.

Баробар бо ин Муаззама хеле нармдил ва меҳрубон буд ва тавре ки гуфтам, дилаш ба сабзаҳое месӯхт, ки роҳрӯбон решакан мекарданд, ба ҳоли касе месӯхт, ки дар шароити душвор афтодааст, фаразан хешаш гирифтори бемории сахт аст ё соҳибхона ӯро рондааст ва бояд дар камтарин фурсат иҷорамаскани дигар ёбад ё ба ҳоли парастуе, ки раҳгум задаву ба коргоҳи мо парида даромад ва роҳи баромад меҷӯяд ва чизҳое мисли ин. Аммо ҳамзамону ҳамсанг ба ҳамаи ин Муаззама дар бархе аз масъалаҳо сахтҷону сахткӯш ва қатъиву бегузашт буд. Ҳеч кас ӯро маҷбур карда наметавонист, кореро кунад, ки берун аз усули ахлоқияш бошад. Дар он коргоҳ ва он бино, манзурам, Иттифоқи нависандагон, духтарону бонувоне ҳам буданд, ки фирефтаи номи баланди шоир ё нависандае шуда, покбозона вориди равобити наздиктаре бо онҳо мешуданд ва ба зудӣ фиреб хӯрдани худро дониста, моҷароҳо ба роҳ мемонданд. Ё бонувоне буданд, ки касе онҳоро барои суистифодаи шаҳвонӣ дар ин ҷо ба кор гирифта буд. Ё духтарони ҷавоне, ки бо ҳавасҳои зиёди шоира ё нависанда шудан ба ин ҷо меомаданд, касоне ба ҷойи онҳо шеъру ҳикоя менавиштанду нашр мекарданд ва дар ҷавоб номуси онҳоро металабиданд.

На, Муаззама, бо онҳо сарикордор будан намехост, вале дар нишасту бархостҳо бо духтарону хонумҳо, онҳоро насиҳат мекард, мехост, иштибоҳашонро барояшон нишон диҳад ва онҳоро аз пушаймониҳои баъдӣ эмин дорад. “Адибон” ин корҳои Муаззамаро хуш надоштанд ва бо ҳар роҳ барояш паём ҳам медоданд, ки “кордор” нашавад. Чунин мардҳо бо бонувоне, ки рабте бо Муаззама дошта бошанд, наздик шудан намехостанд, метарсиданд, ки оқибат на бо он бонувони камандеша, балки бо худи Муаззама даргир хоҳанд шуд ва инро намехостанд, аз ӯ метарсиданд. Муаззама ҳам чунин касонро эҳтиром намекард ва аз онҳо дурӣ меҷуст.

Муаззама ҳасуд набуд. Вақте ишқи поку самимиро медид, мешукуфт, лек найрангу ҳаромгардиро шадидан бад медид. Аз лиҳози эҷодӣ ҳам ҳасуд ё бадрашк набуд. Вақте касе асари хубе ба нашр мерасонд, вай бениҳоят хурсанд мешуд. Ё агар дар навиштаи касе як ҷумлаи зебо медид, онро бардошта, ҳуҷра ба ҳуҷра мегашт, барои ҳамкорон мехонд ва дар ҳоле ки аз симояш нури шодию фараҳ мерехт, кӯдаквор шодӣ мекард. Дар як номааш ба ман навишта буд, шояд аст, ки “Баҳманёр ҷуфт-ҷуфт ҳикоя ба нашр мерасонад. Баъзеҳо ӯро дӯст намедоранд, чун бисёр боистеъдод аст.”

Муаззама, ҳарчанд кӣ ва чӣ инсоне будани худро хуб медонист, аз гапи  мардум метарсид. Ҳарос дошт, бо сухани ноҷое, бо сарулибоси ношинам ё рафтори шубҳабарнгез касе дар борааш фикри баде кунад. Инро нишон намедод, вале чунин эҳтиёткорияш ҳамеша эҳсос мешуд. Агар ҳамкоре нохудогоҳ ҳарфи беҷое дар бораи ягон бону занад, сахт асабонӣ мешуд, пеши роҳи чунин суҳбатро мегирифт ва ин буд, ки дар ҳузури ӯ мардҳо ҳар сухани худро дар бораи занон чанд бор баркашида, он гоҳ мегуфтанд.

Бо он ҳама ёру дӯст Муаззама танҳо буд. Ҳамчун зан низ. Ишқ аз саропояш мерехт. Диле барои ишқи сӯзон дошт. Вале дар ин шаҳр марде намонда буд, ки савори аспи сафед ба дидораш биёяд. Дили ман ба танҳоии ӯ сахт месӯхт. Чунин инсон ва чунин бону намебоист танҳо мебуд! Бояд марде пайдо мешуд, ки машаққати зиндагӣ ва нависандагии ӯро сабуктар мекард, дари як зиндагии навро барояш боз менамуд. Ҳадс мезадам, ки аз ишқ зарба дида буд ва шояд тамоми умр касеро дӯст медошт ва ба хотири ин ишқаш намехост, дилаш ва умрашро ба каси дигаре бахшад. Ё шояд касе зуҳур намекард, ки ба арзишҳои баланди ӯ ҷавобгӯ бошад. Ба ҳар тартиб, танҳо буд ва ин барояш як дарди сахте, аммо ин дардро бо эҷод, бо рисолати баланди нависандагӣ даво мекард. Шояд ҳам ба хотири эҷодкорӣ намехост, оила барпо кунад ва дар душвориҳои рӯзгор фурӯ равад, намедонам. Шоираи бузург Фарзона, ки чанд соли охири умри Муаззама бо ӯ қарин гашта буд, ба ёд меорад, ки дар дафтари аксҳои Муаззама гули зарди хушкидаеро дида, пурсидааст, чист? “Гуфт: “Гули муқаддас аст, ки инсони азизе бар ман бахшида. Вале, афсӯс, ки рамзи ҷудоист…”

Ҳар чанд гоҳ дар манзилаш меҳмон мешудам. Гоҳе ҳикояеро меовардам, гоҳе дидорбинӣ меомадам, гоҳе маро барои шом даъват мекард. Боре бе даъват ба хонааш омадам, дугонааш он ҷо буд ва онҳо мехостанд, тифли ин бонуро ҳамроҳ оббозӣ доронанд. Медидам, Муаззама бо чӣ ишқу ҳавасе кӯдаки як ё дусоларо ба оғӯш мегирифт, ҳамроҳаш бо шеваи ширини тифлона суҳбат мекард, гирди хона мегашт ва аз саропояш ишқу шодмонии як модар ба атроф нур мепошид. Ман дидам, ки маросими барояш бузург: оббозӣ дорондани кӯдак дар пеш аст ва Муаззама танҳо несту шоду хуррам аст, хайрухуш кардаму рафтам. Дертар тасвири зебои оббозӣ дорондани тифлро дар як ҳикояаш хондам, ки шояд ҳеч нависандае чунин тасвиреро дар асараш надошта бошад. Он ҷо, гоҳе ки зани бефарзанд бо муҳаббати бепоён ва ишқи бузург кӯдаки навзодро оббозӣ медоронад, вуҷудашро фараҳ пур мекунад, чашму дилашро рангомезиҳои шоду зебо мепӯшонанд, ҳубобҳои ҳафтрангаи оби собун дар фазои гармобаи хонааш мисли шапаракҳои рангоранг ба парвоз меоянд, ба дасту рӯй ва мӯйҳои фатилаи кӯдак менишинанду боз парвоз мекунанд. Шоҳпараку гулпаракҳо дар парвозанд. Акнун мешавад гуфт, дар парвози ҷовидона, ки Муаззама бо қалами гирояш барои абад сабт кард. Ҳамроҳ бо ишқи азими сарфнашуда ва танҳоии бепоён, ки аз дилаш ба навиштаҳояш мерехт. Адабиётшиноси номӣ Субҳони Аъзамзод ба гунаи хеле нишонрас Муаззамаро донанда ва ровии “ҳадиси танҳоӣ” номидааст.

Ҳоло як рози дигари умқи диламро ифшо мекунам. Чандин боре шуда, ман сари шаб ба назди дараш меомадам ва дар дастаи он як дона гул, бештар вақт як садбарги сурх, меовехтаму мерафтам. Мехостам, рӯзе инро ба мо, ҳамкорону ҳамнишинонаш бо завқ нақл кунад ё дар ҳикояаш ҷой диҳад. Ҳайҳот, аз ин падидаи сари чанд вақт такроршаванда боре ҳам чизе нагуфт. Ҳатто як дафъа дар чиллаи зимистони пурбарф аз дӯсте як гули зебо ёфтаму бурдам ва шаб ба дастаки дараш овехтаму рафтам, лому миме дар ин бора нагуфт. Вале як чизро медидам, ки пагоҳи он рӯзе, ки субҳ аз дастаки дараш гуле меёфт, дар коргоҳ хеле ва хеле руҳбаланду болида ба назар мерасид. Лоақал ин маро таскин медод. Умедвор мешудам, ин ба рӯҳияи эҷодияш ҳам таъсиргузор бошад ва ба навиштанҳояш кумак кунад. Аз сӯе ҳам ҳисси гуноҳ мекардам, ки барояш як умеди дурӯғин дода бошам.

Андеша ва эҳсосоти нависандаро бояд дар навиштаҳояш ҷуст ва аз ин лиҳоз Муаззама нависандае буд, ки ботини занро ба гунаи олӣ медонист ва тасвир мекард. Намои онро, ки чӣ гуна зан сандуқи куҳнаро боз мекунад ва аз он либосу матоъҳоро берун мегирад, касе монанди ӯ ба қалам надодааст. Он ҳам ҳамагӣ бо чанд вожае, ки тамоми ҳиссиёти он зан ва орзуву ормони ӯро баён мекунанд. Аз нигоҳи борикбини мунаққиди хушноми тоҷик Абдухолиқи Набавӣ дар як ҳикояи дигараш Муаззама давраи махсуси духтаронро бо як ибора, ки “айёми хоббиниву гулдӯзияш” расидааст, баён мекунад.

Дар асарҳои ӯ тасвири зоҳир ва ботини зан дар ҳолатҳои гуногун мӯъҷаз ва мӯъҷизаосост ва ҳамеша фарқ дорад, ки ин тасвир аз нигоҳи мард меояд ё худи муаллиф. Гоҳе ки аз нигоҳи муаллиф меояд, дониста мешавад, ки ӯ як зан аст ва тасвирест, ки нависандаи мард ба он чунин мӯшикофшона расидагӣ надорад.

Вале ин на ба он маънист, ки ӯ дар тасвири қаҳрамонони мард дасти кам дошт. Дар як достонаш пирмардеро тасвир мекунад, ки чанде пеш ду набераашро дар фалокате аз даст додааст, аммо суруд мехонад. Он ҳам дар ҳоле ки ҳамсараш аз андуҳи марги нобаҳангоми наберагонаш дар пеши назари ом мисли шамъ об мешавад. Ботини пирмардро Муаззама бо ривояти мардумӣ ба қалам медиҳад, ки чанор то охирин лаҳзаи умраш сарсабз мемонад, аммо аз дарун сӯхта нобуд мегардад.

Дар насри Муаззама ҳамеша ишқ дар канори фоҷиа аст. Гоҳе фоҷиаи бузург, гоҳе кӯчак, вале фоҷиа. Шояд ин зоту табиати ишқи бузург аст, ки ҳамеша фоҷиаро ба ҳамроҳ дорад. Ва на танҳо фоҷиаи шахсӣ, балки иҷтимоӣ.

Муаззама ҳамчун ҳунарманди ҳассос бо ларзиданҳои дилаш ҷанги Тоҷикистонро наздики даҳ сол пеш аз вуқуяш пешгӯӣ карда буд. Дар достони “Нимашаб” менависад: “Шабе хоб дидам, ки ба саҳни хобгоҳ киҳоеро ҷамъ меоварданд. Аз тирезаи хонаам, ки торик буд, ба берун менигаристам, бо тарсу ларз, албатта ва гумонам, ки ҷанг сар шуда бошад.”

Дар ҳамин ҳикояи охир солҳои ҳаштодум Муаззама хона ба хона гаштану ҷустани одамонеро тасвир мекунад, ки бояд кушта шаванд ва айни ин ҳолат дар зимистони солҳои 1992-93 дар Душанбе рӯй дод. Вай меафзояд: “Боз метарасидам, ки худи ҳозир дари маро мекӯбанд. Чӣ бояд кард? Чиро пинҳон намуд? Ҳеҷ чизи кироие набуд, ғайри як китоб… Онро гирифтаму таги гулдон мондам. Боз чист? Дил, фақат як дил, ки ҳоло куҷо рафтааст, худ ҳам намедонам. Аз берун садои шараққоси занҷираҳо ба гӯш мерасид. Саҳни ҳавлӣ оҳиста-оҳиста пур мешуд. Миёни онҳо ман чеҳраҳои ошноро медидам. Ана яке мухлиси санъати тасвирӣ… Дигараш ҷавони қоматбаланди ришдор, чеҳрахандон ва ҷасур. Вай гап мезаду баъзан мо метарсидем… Он ҷо ҳама рафиқони ман буданд!”

Зан аз тирезаи хонааш дар хобгоҳ мебинад, ки ҷавонмардонеро дар саҳни ҳавлӣ ҷамъ мекунанд, ба дастонашон завлона мезананд ва ба гарданашон дар симриштаҳое шумораҳоро меовезанд. Сипас ҳамаро ба як мошини боркаше, ки болояш панҷарапӯш буд, бор мекунанд ва мебаранд. Зан аз рӯймолҳояш банде мебандаду аз балкони хонааш поён меояд ва аз паси мошин медавад. Вале суръатҳо гуногунанд. Дар роҳ бо касе вомехӯрад ва аз ӯ мепурсад, мошин куҷо рафт. “Паси теппаҳо” посух медиҳад раҳгузар. Зан сипосгузорӣ мекунад, вале мебинад, он раҳгузар рӯй надорад. Дар паси теппаҳо чизеро ба ҷуз аз сабзаҳои сӯхта ва тудаҳои хокистар намебинад. Мехоҳад баргардад, аммо пеш меравад, чун дар байни хокистар дурахши сусти чизеро мебинад. Инҳо шумораҳои баста бар симриштаҳо буданд, ки байни тудаҳои хокистар паҳну парешонанд. Ҳамаи онҳоро аз байни хокистар меёбаду берун мегирад ва ба гарданаш меовезад. “Ман аз вазни онҳо бехабар будам ва ин вазн ба гарданам гаронӣ кард”.

Ҳарчанд қаҳрамони ҳикоя ҳамаи инро дар хоб мебинад, чанд рӯзи баъдӣ аз дарди гардан азоб мекашад…

Дар аввали ин достон касе ба номи Фарзона, ки дар поварақ аз тарафи рӯзноманигори маъруф Талъат Нигорова гуфта мешавад, ки манзур шоираи саршиноси тоҷик Фарзонаи Хуҷандист, муаллифро “фориғбол” меномад. Бо тасвири ин хоб зане, ки ӯро “хеле фориғбол” номидаанд, манзур худи Муаззама, дар ҳоле ки айёми наврасӣ “шуҷоътарин бачаи деҳ” буд, касе мешавад, ки гарданаш аз бори вазн дард мекунад, хобҳои ваҳашатангезу “тӯфонӣ”, ё беҳтар аст, гуфта шавад, хобҳоеро бо намоҳои ояндаи кишвари худ мебинад ва аз ин ҳиссу дид ба бемории дил мубтало мегардад, мегӯяд, ки маҷбур аст, ба рӯяш ниқоби “фориғболӣ” кашад, доруҳои дил хӯрад, оромияшро нигоҳ дорад ва мурда-мурда зиндагонӣ кунад, ба лабҳояш “хандаҳои дурӯғин” бахшад ва “ба таври худ пушти по ба бунёди ин дунё” занад. Аммо як чизро намедонад, ки кист ҳар нимашаб, ҳамеша ҳар нимашаб ӯро аз хоб бедор мекунад (модараш, хоҳараш…) ва гоҳе бедор мешавад, танҳоии азими худро дарк мекунад. Дар ин порча Муаззама гӯё марги худро пешгӯӣ мекунад.

Ҷумлаи дигари ӯ, агар бо назардошти хобе, ки дидааст, хонда шавад: “Тамоми зиндагии ман хоб аст, як хоби дурударози малолангез”, рӯшан мешавад, ки ӯ зери ишораи “хоб” ӯ аз воқеият мегӯяд. Яъне он тасвирҳо, ҳарчанд хоб унвон шудаанд дар асл зиндагии қаҳрамонанд. Ва ҷумлаи поёнии достон: “Вале дар бедорӣ зистан душвор аст. Агар зиндагиро дӯст дорӣ…”

Муаззама муддате дар хобгоҳи Вазорати фарҳанг зистааст ва тасвири ин хобгоҳ дар ҳамин достонаш ҷой дорад. Ҷавонмардонеро, ки мебаранд ва мекушанд, бино ба тасвирҳои ӯ, аксаран дӯстонаш, фарҳангиён ва рӯшангаронанд, ки ҳамин тавр боздошт мешаванд, ба дастонашон дастбанд зада мешавад ва дар паси теппаҳо кушта ва ба тудаҳои хокистар табдил меёбанд.

Ёд дорам, бар пояи ин достон филмсози ҷавон Рӯдакии Самадии Зарандӣ он солҳо филми кутоҳе ба навор гирифт, ки ман бо дархости Муаззама дар он нақши яке аз дорандагони шумора ва симриштаҳоро бозидаам.  Намедонам, ҳоло он филм куҷо бошад, вале Зарандӣ паёму моҳияти асари Муаззаммаро хеле хуб дарк карда буд ва ин филм ҳушдоре буд, ки ватани мо дар остонаи ҷанги хунине қарор дорад.

Муаззама монанди коргардони машҳур Фаррухи Қосим бӯйи ҷангро солҳо пеш аз худи ҷанг шамида буд. Касе агар намоишномаи “Хонасӯзон”-и устод Фаррухро дида бошад, маънии ин гуфтаҳоро дарк мекунад. Он ҷо қаҳрамонон дар хонае оташбозӣ мекунанд, ки пур аз бушкаҳои бензин аст.

Дар чанд достони Муаззама ибораи “марги нобаҳангом” дида мешавад ва як ҳикояаш чунин сароғоз дорад: “Хоб дидам, ки мурдаам”. Саргаҳи ҳикояи дигар: “Ман гӯё мурда будам, вале роҳ мегаштам”. Ва нахустҷумлаи достони дигараш: “Шояд овозае набошад, ки аз овозаи марги инсон зудтар паҳн шавад”.

Овозаи марги муфоҷои ӯро ман дар Афғонистон шунидам. Он вақт сӯгномае навишта будам ва ӯро шаҳиди дардҳову танҳоӣ хондам. Навишта будам, шакке надорам, ки ӯро дардҳояш барои ин миллату мардум куштанд. Ӯ ва ман дар он солҳо бо ҳам мукотиба доштем, даҳҳо номааш, ки мисли кабӯтароне аз Душанбе ба Кобул парвоз мекарданд, дар бойгонии ман маҳфузанд. Дар яке аз онҳо бо андуҳи тамом навишта буд: “Дар ин дунёи бераҳм ба одам ҷуз аз як даҳон сухани хуш чизе даркор набудааст”. Дар номаи дигар: “Илҳоми навиштан надорам. Кам менависам, лекин бисёр ғам мехӯрам.” “Мурдани оҳиста дорам. Дилам миёни чор девор носӯхта зарра-зарра об мешавад”.

Бо вуҷуди яъси бузурге, ки дошт, зистан мехост ва маргаш нобаҳангом буд. Марги фариштаи насри тоҷик, ки ҳамагӣ 36 сол умр дид! Ин як марги табиӣ набуд, балки қатле буд, ки таҳқиқ нашуд.

Нимаи дувуми солҳои 1980 давраи пурғулғулаи бедории миллӣ буд ва наметавонист Муаззамаро, ки бо тамоми рӯҳу равонаш пуштибони озодии миллӣ ва эҳёи забону фарҳанг буд, дар канор гузорад. Субҳони Аъзамзод низ инро зикр мекунад ва мегӯяд: “Ин марҳила худ як даврони тозаи бедории фарҳангии ҷомеа буд. Чунин зуҳурот дар шеъру адаби тоҷикӣ ҷойгоҳи доманадоре пайдо кард. Аз ҷумла Фарзона дар як шеъраш ба аҳли ҷомеа табли бедорӣ зада ва ҳадиси бедорӣ хонда:

Намози бомдод омад, такопӯйи ҳаёт омад,

Ҳадиси хоб поён шуд, Аҷам бедор мегардад.

Як персонажи ҳикояи Муаззама низ чунин ҳушдор додааст: «Ҳой мардум, бедор шавед, бедортар!»

Шунидам, ки субҳи 5 феврали соли 1988, вақте ки фарроши Иттифоқи нависандагон сари кор омад, дари кабинети Муаззамаро нимабоз дарёфт. Сипас худи ӯро, ки сар рӯйи миз гузошта, гӯё ба хоб рафта буд. Ба хобе, ки дигар аз он хоб бедор нашуд. Фаррош посбонни биноро даъват кард. Баъд дигарон омаданд, кормандони “Адабиёт ва санъат”. Рӯйи мизаш як рӯзнома буд, ки дар даҳҳо ҷойи як мақола чизҳоеро навишта буд. Аз чандин шоҳиди воқеа ин ҷузъиётро шудидаам, аммо то ҳанӯз ҳеч кас ҷасорати инро накард, ки ҳамаи ҳақиқати марги ӯро бо садои баланд ва барои ҳамагон бигӯяд. Ин нашрияи касиф “Коммунист Таджикистана” ном дошт ва он мақолаи марговар “А равзе лед не тронулся?” ба қалами Хулқор Юсупов. Мақолаи калонҳаҷме, ки дар посух ба мақолаи инқилобии Мирбобои Мирраҳим “То ба кай об аз таги ях меравад?” ва нашршуда дар “Комсомоли Тоҷикистон” ба таърихи 6-уми январи соли 1988. Аз баъзеҳо шунидаам, ки мақолаи ҷавобиро чандин нафар дар Кумитаи Марказии Ҳизби коммунисти Тоҷикистон дар давоми як моҳ таҳия кардаанд. Агар ҳарду мақоларо хонда бошед, медонед, ки дувумӣ дардҳои миллатро як ба як қаламдод кардааст ва аввалӣ, яъне навиштаи Юсупов як талоши сарсахтона, вале нокоми радди суханони Мирбобои Мирраҳим аст. Ҳамлаи Ҳизби коммунист ба мақолаи Мирбобо аз он ҷо маншаъ мегирифт, ки “То ба кай об аз таги ях меравад?” ҳамчун нахустин паёми оғози бедории миллии тоҷикон ва ҳақталошии онҳо ин ҳизбро, яъне ҳукуматро нигарон карда буд, чун ҳазорон нафар аз ҷавонон аз мақолаи Мирбобо ангеза гирифта буданд. Аммо мақолаи Хулқор Юсупов ба маънои зарурати саркӯб кардани ин бедорӣ ва ҳақталошӣ буд ва хашми ҳамаи онҳоеро овард, ки дилашон ба миллати худ месӯхт ва виҷдонашон дурӯғу дурӯягию беадолатиро шадидан рад мекард.

Муаззама он рӯз мақолаи Юсуповро мехонад ва соатҳо бо ҳамкорон сари он суҳбат мекунад, ба чандин нафар занг мезанаду пешниҳод мекунад, ки бояд ба ин мақола ҷавоби дандоншикан дода шавад. Бозу боз онро мехонад ва дар ҳошияаш эродҳои худро менависад. Ҳамин тавр рӯз шом мешавад, ҳама мераванд, вале ӯ дар кабинеташ мемонад ва ҳолате бар ӯ чира мешавад, ки дору наметавонад, фишорашро поин орад ва дилаш дард мекунад. Ҳамин тавр сари мизаш дармегузарад. Ба гуфтаи бародараш сактаи дил мешавад ва он ҳам замоне ки касе дар наздаш набудаасту худ тавоне надоштааст, ки занг занад.

Равшани Ёрмуҳаммад, нависанда ва ҳамкори Муаззама дар ёддоштҳояш овардааст, ки ду рӯз пеш аз воқеа бо Муаззама, ки нав аз истироҳат баргашта буд, суҳбат дошт ва ӯро бисёр сарзиндаву шӯху хушсуҳбат дарёфта  буд. “Пас аз истироҳат рангу рӯяш каме тозатар буд. Табъаш ҳам хуш”. Яъне ӯ дар ҳоле набуд, ки беморӣ ба вай чира шуда бошад.

Натиҷае, ки ман аз ин воқеа гирифтаам, ин аст, ки он мақола қотили Муазамма аст. Он рӯзномаи пур аз навиштаҳои Муаззама вуҷуд дорад ва далели ин ҳақиқат буда метавонад. Он мақола қотили нависандаи навҷӯ ва забардасти мост, ки метавонист, даҳҳо асари зебо ва нотакрори дигареро бароямон тақдим кунад. Вале мо одат дорем, ҳамаро қазои сарнавишт унвон кунем. Ёвари қотил ва шарики ҷурм — танҳоии ровии “ҳадиси танҳоӣ”.

Шоири маъруфи тоҷик Зиё Абдулло саҳнаи марги Муаззамаро чунин тасвир кардааст:

“Баски бефарҳангӣ афзуд

Бозуи дардаш қавӣ гашт

Бузмаки чанде милал

Бештар печид аз ҳар сӯ ба ҷонаш

Чанд наҳси безабоне,

Безабониҳои чанде

Дошт маҳкам аз забонаш,

Он қадар печид то ӯро зи по зад,

Зад зи пову монд танҳо…

Дар утоқи корӣ ӯро шаб ҳама шаб

Як чароғи чун хаёли ӯ фурӯзон посбон шуд,

Аз сиёҳӣ пуштибон шуд.

Мурд ӯву интизрӣ зинда буд аммо.

Интизорӣ…

Интизорӣ…

Интизорӣ…”

Устувона

Ба инглисӣ In Memoriam мегӯянд, ки мисли зораҳои тоҷикӣ садо медиҳад. Сарояндагон ба поси хотири ҳамтои худ тарона эҷод мекунанд. Ман дар сӯги Баҳманёр ин ҳикояро навиштам. Аз ҳамон рӯзи сиёҳи даргузашташ андар дилам мечархид ва қатра ба қатра онро менавиштам дар шабҳои бехобиям. Орзу дорам, паёмам барояш бирасад ва равонаш шод бод.

Устувона

Саворае аз пайроҳаи кӯҳӣ боло мешуд. “Мард рӯи зин, зин рӯи асп, асп рӯи кӯҳ, кӯҳ рӯи замин, замин дар фазо буду давр мезад. Чунон давр мезад, ки касе пай намебурд”. Асп як-як пой мегузорад. Гӯё саршори нерӯст. Ё аз фармонбарии чунин саворе сарбаланд аст. Ва савора лабханд мезанад.

Ҳамдам, ҳарчанд ӯро аз дур мебинад, аз диданаш шукуҳе ба дилаш меояд. Он тобу нур ба ҳазор ранг медурахшанд. То ҳадде ки Ҳамдам фикр мекунад, хатту холи савора ва асп барояш ошноянд, вале зуд ҳама чиз тираву тор мешавад ва аз он дуриҳо ба сару рӯйи Ҳамдам боди сарди ваҳшат мевазад. Он гоҳ ӯро дилтангии сахте фурӯ мекашад ва шавқи нигоҳро аз ӯ мебарад.

Вай рӯи курсии утубус ғунча задааст, утубус рӯи роҳ пеш мерафт, роҳ рӯи замин буд, замин дар фазо буду мечархид. Вале касе ба он намеандешид, ки замин мечархад.

Дар берун зиндагӣ ҷӯш мезанад. Суръати утубус он шӯру шарро ба авҷ мерасонад, вале зудгузар мекунад. Се мард аробаеро тела медиҳанд, ки болояш як танӯри азим хаёле ба кураи Замин монанд аст. Ду зан дар ду лаби як ҷӯй ситезманду истеғ сар ба сари ҳам мондаанду баҳс доранд. Селаи бачаҳо ба сӯе медаванд. Як дучархасавор мехоҳад, аз утубуси Ҳамдаму мусофиронаш ақиб намонад, аммо зуд кӯчак ва нопадид мешавад. Ҳамдам гумон мекунад, гардани ӯро мисли гӯсолае ба пуштаки курсӣ бастаанд. Ӯ ба ҷое мерафт, ки рафтан намехост.

Дишаб, вақте қосид омад, Ҳамдам қоматашро дуто кардаву бо ҳарду дасту ҳарду пой фарши ҳуҷраи меҳмонсароро сахт дошта буд, зеро он лаҳзаҳо замин зери пояш мечархид, давр мехӯрд, пастобаланд мерафт, уштулум мекард, нишеб мерафт. На ин ки мисли заминларза. На ин ки такон мехӯрду меларзид, балки босуръат якпаҳлу мерафт ва Ҳамдам тарси онро дошт, ки ҳамин дам ин ҳуҷра ҳамроҳи меҳмонсаро, ҳамроҳи ҳамаи “Шоҳамбарӣ” ва тамоми кишвар ва ҳамаи дунё дар ҳоли чаппа шудан аст. Қосид дарро накуфта, уҳун-пуҳуне накарда, меҳмони нохондае шуд, ки даромаду Ҳамдамро дар ҳоле дид, ки ҳатман барояш хандаовар буд. Он лаҳзае буд, ки замин акнун на ба чап, балки, ногаҳону воруна, ба самти рост тоб хӯрдан гирифт, каме оҳистатар, аммо амиқтар ва боз ҳам бо хатари чаппа шудан ва рафтан ба умқи коинот. Он сонияҳо Ҳамдам ба он меандешид, ки ин ҳама оби уқёнуси ҷаҳонӣ куҷо сарозер хоҳад шуд ва дар куҷо хоҳад гунҷид.

— Ҳамдам худатӣ?! — Бо зарда пурсид қосид. Баъд дар созаш тобиши пузханд омад. — Чӣ кор мекунӣ? Чиро теппача истодаӣ? Хубӣ?

Ҳамдам мехост, ҳамон сари кор посухи ин  беадабро бидиҳад, вале ҳарчанд зӯр зад чизе гуфта натавонист. Забонаш миёни лабу дандонҳояш мечархиду бас. Чизе нагуфт ва ба ҳарфи меҳмону гардиши ваҳшатноки замин тан доду парӯ болои фарш уфтод. Ғалтид ва ба қаъри коинот рафт. Он беадаб кори дигаре наёфт, ҷуз ин ки як сатил оби хунукро ба сари Ҳамдам резад…

Ҳоло дар утубус ногаҳон ҳис кард, ки аз нав чарахсаҳои об ба сару рӯяш мезананд. Чашм кушод. Утубус рӯи роҳ пеш мерафт, роҳ рӯи замин буд, замин дар фазо буду мечархид. Акнун атроф сокит. Дарахтҳо сар ба шонаи ҳамдигар гузоштаву хобида. Моҳ мисли нони нимпаз дар танӯри осмон овезон. Қатраҳои об ҳар сӯ пош мехӯранд. Об меҷӯшад ва аз ҷӯши он обаспе монанди ҳаюлои Лохнессӣ берун меояд ва аз пушту шикаму ронҳояш ҷӯяҳои оби нурангез поин мешорад, обе омехта бо нуқраи маҳтоб. Давродаври аспи маҳтобиро хирмани нур мегирад, ғубори ин хирман месечаду медурахшад. Ва Ҳамдамро боз пинак мерабояд. Рӯйи курсии аспи оҳанине, ки роҳро фурӯ мекашаду мебалъад…

Қосид аз шаҳр омада буд ва мехост, Ҳамдамро бо худ барад. Вале чун Ҳамдам пас аз зиёфати шоҳона дар тарабхонаи осоишгоҳ ҳарфи фаҳмое ба забон оварда наметавонист ва талош мекард, заминро аз чархиш боздораду дар авҷи ин корнома беҳуш афтода буд, қосид ба сару каллаи ӯ як сатил оби сард рехт. Баъдаш ду соати дигар даркор буд, ки забони Ҳамдам боз шавад. Дастурро фаҳмида буд, чун қосид гаштаву баргашта онро такрор мекард, аммо хашмгин буд, ки сарутанаш тари обчакон шуд ва бо ғазаб ғирев дод:

 — Кай боз овози бечораҳое мисли ман маънӣ пайдо кардааст? Умри дароз касе фикри маро намекард, ҳоло чӣ шудааст?

Қосид гапи зиёд намехост. Хоҳиш ҳам намекард, балки дастурро мерасонд:

—  Гуфтанд, биёӣ ва овоз диҳӣ! Тамом! Пӯш либосата, ман туро шаҳр мебарам.

Ҳамдам рад кард:

—  Мебинӣ, ман дар чӣ ҳолам ё кӯр ҳастию намебинӣ?

—  Камтар нӯшӣ, мемурӣ, балозада!

—  Аз пули ту нанӯшидаам. Ҳоло гӯш кун. Ту рав, пагоҳ ман худам мебиём. Соати чанд гуфтӣ?

—  Соати ду. Чаҳордаҳу сифр сифр!

—  Шуд, гапаш қоқ. Худам меоям.

Қосид ба куҷое занг зад, ҳарчӣ гуфтанд, шунид, сипас ангушти ишоратияшро такон додаву Ҳамдамро таъкид кард, ки сари соати 12 дар Иттифоқ шавад. Агар наомад, аз худаш гила кунад. Ва рафт.

Аҷаб дунёе шуда! То дирӯз касе намепурсид, Ҳамдам зиндааст ё мурда. Ҳоло боядаш сози осудаи зиндагии худро баҳам занаду ба шаҳр баргардад, чун овозаш ба касе даркор шудааст.

Субҳ, гоҳе ки Ҳамдам ба худ омад, вале аз сардарди сахт ранҷ мебурду дасту пояш маҳин-маҳин меларзиданд, бо азоб ба яке аз дӯстонаш занг зад ва асли матлабро аз ӯ шунид. Он ҷо, дар Иттифоқ, ба касе ҷоиза ё мансабе медодаанду овозҳо нӯг ба нӯг тақсим шудаанд. Маҷлис ба бунбаст расидааст. Надонистаанд, чӣ кунанд ва ҳамаро шумурдаву донистаанд, ки як кас намерасад. Ошкор шуда, ки ин як кас ҳамон Ҳамдами майзада аст. Дар ҷустуҷӯяш шудаанд ва дарёфтанд, ки ҳоло дар осоишгоҳи “Шоҳамбарӣ” аст. Амр шудааст: “Ёбед ва биёред!”Акнун ӯ бояд яке аз ҷонибҳоро пирӯз кунад. Дӯсташ гуфт, ҳеч каси дигар ин баҳсро ҳал карда наметавонад илло Ҳамдам ва мурғи Ҳумо ба китфи Ҳамдам нишаста. Аҷаб дунё! Гӯшанишини даҳр меҳвари ҷаҳон шуду ҳама ба як сухани Ҳамдам зор. Пеши назар овардани он ки бузургоне музтару лолу дастнигар нишастаанду чашм ба роҳи Ҳамдаманд, хандаовар ва ҳамзамон нерубахш буд.

Ҳамдам аввал бовар накард, чун ин бузургон ҳар тасмиме мегирифтанд, бо касе машварат намекарданд. Фақат гоҳе онҳоро шавқи демкоросибозӣ боло мегирифт, ки дӯсташ Замонӣ ин талошҳоро ҷаҳиданҳои “гузамгулинор” меномид ва мегуфт, ҳадаф аз онҳо танҳо пинҳон шудан пушти номи “халқ” аст. Яъне, “мо гуноҳе надорем, мардум раъй дод, ин интихоби мардум аст, мардум гунаҳкор”.

Утубус таконе хӯрд. Зоҳиран чархи он ба чуқурие зад. Ҳамдам, ки то ҳол пардаро кашида буд, то аз тафту рӯшании берун амон ёбад, онро як сӯ бурд ва ба берун нигарист. Ба шаҳр наздик шудаанд.

Ҳоло Ҳамдам бояд ба нафъи кадоме аз ин ду овоз диҳад? Барои Шодёр ё Мунир? Киро соҳиби ҷоиза ё мансаб кунад? Ҳарду ҳам хубанд. Вале чунин набуду нест, ки панҷ ангушт баробар бошанд.

Шодёр нависандаи бузург аст, агарчӣ хоксору бемоҷарост ва ҳампешагонаш ӯро дӯст намедоранд, ё на ҳамаашон дӯсташ медоранд. Ҳамдам ҳам начандон ӯро хуш дорад, аммо инсоф намегузорадаш, ки мисли дигарон бошад ва бузургии Шодёрро нодида бигирад. Фарқи Ҳамдам аз дигарон ин аст, ки ошкоро ҳар чизи нави нашршудаи Шодёрро мегираду мехонад ва назарашро мегӯяд. Дигарон руй турш мекунанд, як ҳим ё ҳумме мегуянд, ҳарчанд пеш аз Ҳамдам бо ташнагии сузонтаре чизи нави Шодёрро пайдо мекунанду ҳарисона мехонанд ва дар умқи дил қойил мешаванд, лек ғурурашон намегузорад, ӯро эътироф кунанд. Шинохти ӯ қойил шудан ба ночизии худ аст.

Ҳамдам ба пуштаки курсии утубус такия кард, кафашро ба ҷабинаш ниҳод, бо ду ангушт чакаҳои сарашро фишурд. Шароби дирӯза ҳанӯз дар шарёнҳояш мехиромаду лаҳзаҳое бехудаш мекунад.

Ҳар чизе ки Мунир менависад, зуд дар ҳама ҷо нашр мешавад ва дар ситоиши ӯ аз чаҳор тараф ин қадар менависанд, ки аз навиштаҳои худаш бештар. Мунир ба ҳокимон наздик аст, ҳам бо асли баромад, ҳам бо мафкура ва сатҳу савия. Он қадар унвону ҷоиза гирифтааст, ки шумор надорад. Ҳамдам ҳайрон аст, ки чаро ба Мунир як ҷоиза ё мансаби дигар даркор шудааст. Барои ному нон ё таскини дил, ки пиндорад, ҳунарманд аст? Шодёр фарқ мекунад. Достонҳои Шодёрро ба кайф мехонӣ. Аҷаб забону баёни тару тоза ва дилгудоз! Вай роҳи аҷиберо ёфт. Қаҳрамононаш бо ҳамон сикаву сурат аз як достон ба достони дигараш мекӯчанд ва ҳар дафъа тарафҳои нави хислату хӯйи худро нишон медиҳанд. Шодёр чизакҳое меёбад, ки дар онҳо мисли ҳубоб дунё аксандоз мешавад. Мисли он байт, ки дилам монанди чашми мӯр танг асту дар чашми мӯр ҳубобест, ки дар он ҳубоб тавсири ҷаҳон гунҷидааст. Ҳамдам ба ёд овард, ки нахустин достони Шодёр шабеҳи раъду барқи ногаҳонӣ дар осмони соф буд. Духтару ҷавоне аз шаҳр ба дарае мераванд ва дар ду соҳили рӯд хайма мезананд, рӯзона бо ҳам суҳбату гардиш мекунанд ва шабона ҳар кадом дар хаймаи худ мехобад. Мақсад ин аст, ки то никоҳ ҳамдигарро хубтар бишиносанд. Ҳама чиз хуб аст, ишқ дар ду дил забона мезанад, аташ ду танро месӯзад. Вале рӯзи охирини ин озмоиш воқеае рух медиҳад, ки духтарро аз ҷавон дилсард мекунад. Як чизаки кучак. Ҷавон ҳангоми суҳбати ҳаррӯза мехоҳад оташи сигори кашидаашро хомӯш кунад, ин вақт дар танаи дарахт тортанаке медавад ва ҷавон сигорашро ба рӯйи ин тортанак пахш кардаву мекушад. Ҳам оташи сигору ҳам тортанакро. Духтар дар шигифт мемонад, зуд меравад ва бору бунашро ҷамъ мекунаду падруд ҳам нагуфта, танҳову шитобон ба шаҳр бармегардад. Тамом.

Ҳамдам лабханд зад. Қадри зар заргар бидонад, қадри ҷавҳар ҷавҳарӣ.

Мунир ба чунин чизакҳо эътино намекунад. Вай масъалаҳои, ба истилоҳ, бузурги ҷаҳониро ба таҳқиқ мегирад. Аз ҳаёти меҳнаткашон менависад. Аз сохтмонҳои зарбдор. Албатта, гоҳе нохудогоҳ ба чизакҳое даст меёбад. Вале хондани китобҳои ӯ сахт аст, хондани навиштаҳои Шодёр осону сабук. Ҳамдам медонад, ки дар навиштан ҳама чиз чаппа меояд. Шодёр мегӯяд, бисёр ба сахтӣ менависад, Мунир рӯйи мизаш панҷ дастнавис дорад ва ҳар рӯз яксафҳагӣ ба ҳар кадом зам мекунад, он ҳам дар чанд соатаке. Вай рӯзгореро, ки ҳаст, ба қалам мекашад, Шодёр дунёи дигаре месозад. Шояд фикр мекунад, нигоштани ончӣ ҳаст, чӣ даркор, бояд нав пеш овард, ки онро “тароватест дигар”.

Ҳамдам боз ба берун нигарист. Шаҳр сар шуда буд. Дар пиёдароҳҳо одамон дар ҳаракатанд. Ногоҳ, чӣ тасодуфе, Шодёрро дид. Магар дар ҳамин атрофҳо зиндагӣ мекунад? Ҳо бубинаш, равон аст. Кулборе дар китф, береткаи хокистарӣ дар сар, нимтанаи зардгуне ба тан уштулум дорад дар кӯчаҳои шаҳр бо он болои баланд, ки гӯӣ дар миёни издиҳом савори аспесту алвонҷхӯрон меравад! Савори ҳамон аспи обияш, ки аз саропойи он нур мерезад. Бо нигоҳи дигар Ҳамдам мефаҳмад, ки касеро ба ҷойи Шодёр гирифтааст ва ин манзара бозии хаёли хуморолудаш аст. Аммо суолҳое дар зеҳнаш таҳурӯ шуданд: Чаро Шодёр ҳамеша хандон аст? Аз чӣ бисёриҳои ҷурми ӯро меҷӯянду ҷурми дигаронро мебахшанд? Пас худаш посух дод: Доғҳо дар рӯйи сафед хубтар намудор мешаванд, то дар рӯйи сиёҳ. Аз ин кашфиёти худ шод шуд ва лабханд зад. Баргашту нигарист. Касе дар байни ин издиҳом шабеҳи Шодёр набуд. Донист, фиреби назар хӯрдааст.

Дар рафтору кирдор ҳам байни Шодёру Мунир фарқ зиёд аст. Шодёр мардумист. Пиёда ҳамроҳи мардум мегардад. Бо одамон нишастану гуфтану хандиданро дӯст медорад, Мунирро мошин ба коргоҳ меорад, ӯ танҳо бо садрнишинҳо сару кор дорад, гумон мекунӣ, агар дар чойхона ё қаҳвахонае пайдо шавад, обрӯяш мерезад ё аз унвону ҷоизаҳояш коста мешавад.

Вале ин муҳим нест, фикр кард Ҳамдам, бояд аз рӯйи ҳунар баҳо дод. Хуб, Ҳамдам киро боло хоҳад гузошт? Дилу ёдаш мойили Шодёр аст, вале ақлаш мегӯяд, ӯро барои он хостаанд, ки баръакс раъйяшро ба Мунир диҳаду интихобро халқӣ ва одилона намудор кунад. Ин ҷо ҷуғрофиё ва гуруҳбозиҳо низ нақш доранд. Дишаб буд, ки дар базми “Шоҳамбарӣ” ба ҳамқадаҳҳояш мегуфт, ин бузургонро аз дур дидану дӯст доштан хуштар аст. Дар байнашон бошӣ, мебинӣ, ки чӣ қадар касифанд. Саршори иғво, такаббур ва чоплусӣ. Онҳо чанд дастаанд. Барои ҳамин адабиёти мо миллӣ нест, балки маҳаллист. Кӣ буд, ки хеле зебо латифае навишт? Дар ёди Ҳамдам фақат ин мондааст, ки онҷо шоҳ мехоҳад, ба касе ҷоиза диҳад, вале чун номашро мехонад, рӯй турш мекунад: Боз ҳам аз Шероз! Безор шудем аз ин шерозиҳо! Ягон каси дигар нест? Ҳама шерозӣ! Урфии Шерозӣ, Қоонии Шерозӣ, Аҳлии Шерозӣ, Иқболи Шерозӣ, Мактабии Шерозӣ, Шуҷоъи Шерозӣ, Саъдии Шерозӣ, Ҳофизи Шерозӣ…

Ба пиндошти Ҳамдам, бузургон набояд маҳалбозӣ кунанд. Агар мекунанд, пас бузург нестанд. Воқеан ин қавм бузурге надорад. Ҳамагӣ сохтаву бофта. Барои ҳимояти ҳокимон. Ва онҳо якҷо бо ҳокимон мафкураи ҷомеаро месозанд. Равишҳоеро ба авҷ мерасонанд ё нобуд мекунанд. Мехоҳанд, ҳақиқатро бо шиори “Зинда бод ҳақиқат!” пӯшонанд. Ҳамдам ҳаргиз аз ин бозиҳо самаре надида, фақат зарба хӯрдааст.

Утубус дар рӯбарӯи “Барқи Тоҷик” ист кард ва Ҳамдам аз он фуромаду тасмим гирифт, бо вуҷуди он ки пойҳояш базӯр ба ӯ итоат мекунанд, давоми роҳро пиёда равад. Вай пиёдароҳҳои шаҳри азизашро дӯст медорад, чун дар он ҷост, ки ҳисси танҳоӣ ва аҷз таркаш мекунад. Ана, пирамарде ришсафед миёнбанди гулдӯзиро гирди сар бастаасту дасти набераашро гирифтааст ва сӯйи бемористон меравад ва бод барҳои яктаҳашро бозӣ медоронад. Шояд бибӣ он ҷо, дар бемористон бистарист, ки мӯйсафед ғамгин аст. Духтарони ҷавон чаҳчаҳзанон сӯйи донишгоҳ мераванд. Аз самти дӯкончаҳо бӯйи кабоб меояд ва хумори Ҳамдамро қавитар мекунаду ҳалқашро хаёли оби ҷав ташнатар.

Надонист чӣ гуна ба дари бино наздик шуд ва зери лаб гуфт ”Вазорати адабиёт!” Устодаш Накумеҳр ин даргоҳро чунин ном мебурд ва гоҳе ки Ҳамдам бори нахуст ҳамроҳи ӯ ба ин бино даромаду аз зинапояи панҷарапечаш боло рафт, дар ба дар гаштаву мегуфт: “Ин ҷо сарраёсати назм”, “инаш сарраёсати наср”, “ин ҷо вазири адабиёт мешинад ва он ҷо муовинонаш”, “инаш кумитаи ҷоизаҳо…”

Ногоҳ аз нав супориш ба ёдаш расид. Пас чӣ хоҳад кард, чӣ хоҳад гуфт? Оре, ҳарду сазоворанд, вале яке сазовортар, аммо кадом? Ӯ ангушт ба боло хоҳад дошт ҳамчун як аломати хитоб ё тавҳид, то ҳама гушу ҳуш шаванд.

Ҳамдам паст хандид. Ошкор набуд, ин ханда огандаи чи ҳиссе буд, кайфу роҳат ё хашму истеҳзо. Хандааш андаруни мӯйлабҳои ғафсаш пинҳон гашт.

Ҳамдам ҳоло фикр кард, ки чаро ҳамеша агар Шодёрро медид, асп ба хотираш меомад. Наход барои он достонакаш, ки гӯё аспе дар оби кӯл мезисту шабҳои маҳтобӣ аз он берун меомад ва ғайра ва ҳоказо, афсонаву фасонаву сесонаву сафсатта! Оре, лаҳзаҳое, ки Шодёр писандаш намеомад, Ҳамдам корҳои ӯро сафсатта меномид, вале медонист, хонандагон чӣ қадар сахт сабку маънии ӯро дӯст медоранд. Ончӣ инсон менависад, беҳтарин баёнгари ботини ӯст. Ва Шодёри ҳамеша шоду бепарво гӯё мегӯяд, ки зиндагӣ як бозист ва умр он лаҳзаҳост, ки дилат шод аст. Бақия ҳазёне беш нест. Ҳама чиз дурӯғ аст, ҳама дурӯғ мегуянд, вале яке барои шод карданҳо ва дигаре барои фанду фиреб. Дурӯғҳои Мунир шиорҳои фиребанданд. Мисли он таккаи машҳур, ки рамаро ба қассобхона мебарад ва дар иваз даҳонаш бо порчаи қанде ширин мешавад. Оре, Адониси 14.

Ҳанӯз аз паси сутунчаҳои борику бешумору сиёҳи зинапоя, ки ба милаҳои зиндон шабоҳат доштанд, Ҳамдам дид, ки долонҳои одатан сокиту меҳгирифтаи ин бинои сеошёна пурҳаракатанд. Мардону заноне дар либосҳои расмии арзони сохти Чин қаламу коғазҳое дар даст ҳар сӯ давонанд. Ба чашми Ҳамдам ин гуна омад, ки маҳз зуҳури ӯ дар бино чунин туғёне бапо кард. Мисли ин ки ба козаи занбӯр чӯб халонда бошанд. Ё ҷонваре ба катаки мурғҳо даромада бошад. “Гург омад,” ба худ гуфт Ҳамдам ва ҳамин дам пояш дар палоси фарсудаи долон лағжиду бо тамоми вазн ба пушт зад ва сараш ба фарш хӯрд.

Қосид, ки зоҳиран дар ҳамон гирду гӯша буд, зуд пеш давид ва фиғон кашид: “Обаш занед! Обаш занед!” Марде, ки болои Ҳамдам хам шуда буд, гуфт, як ҳафта аст, ки дар бино об нест. Зане як сатил ва чӯби дастадарози фаршшӯӣ аз долон мегузашт ва қосид ӯро аз остинаш кашиду амр дод, ки ба сару рӯйи Ҳамдами хобида беҳушу ёд об бизанад. Фаррош эътироз кард: “Ин оби ифлоси фарш аст!” Қосид даст афшоду исрор намуд: “Ҳеч гап надорад, бизанаш.” Зан аз оби сиёҳи сатил як каф бардошт ва ба рӯйи Ҳамдам зад.

Гоҳе, ки ӯро обзанону пуфкунон чанд нафар аз зери дастонаш бардошта, ба кабинети вазири адабиёт дароварданд, каме ба ҳуш омада буд, вале ҳанӯз чандон сарфаҳм намерафт, ки дар куҷост ва чаро ин ҷост. Пай бурда буд, ки афтоданаш хумори сабуҳиро дар ӯ мисли май дар шиша такон додааст, сараш сахт дард мекунад, комаш талху хушк аст ва дасту пояш меларзанд, бӯйи ғализе димоғашро мебандад.

Нигоҳи “вазири адабиёт” пур аз бадбинӣ ва кароҳат буд. Чанд нафари дигар дар курсиҳои пойи девор нишаста буданд ва онҳо низ бо дидани Ҳамдам рӯй турш карданд. Ҳамин чиз Ҳамдамро ба худ овард. Вай сар кард бо даҳон мусиқӣ задан ва рақсидан. Аз куҷое оҳанге ба сараш омад ва онро бо даҳан навохту дастонашро мисли ду боли уқоб ба ду тараф ёзонда, дар саҳни кабинети “вазири адабиёт” ба сумбакзанию ҷастухез даромад. Оҳанг кумакаш кард, ки мисраъҳоро низ ба ёд оварад ва бо овози хиррии нофорам онҳоро ба ҳаво сар диҳад:

Оҳой кунем, чӣ кор кунем, нозбадан, гиждала

Гиждалае, гиждалае, гиждал ака, гиждала…

Ин рақс набуд, балки даступойзаниҳои бенизом ва баданҷунбонии гоҳе беадабона буд, аммо Ҳамдам чунон вонамуд мекард, ки сархуш асту мерақсад.

Вай чаҳор ангушти ҳар панҷаашро сих кардаву пеш бароварда, болову поин мекард, танашро ба сад ҷилва тоб медод ва ба вазиру бузургони давродавр нишаста наздиктар мерафт ва онҳо аз ӯ мерамиданду метуриданд, баъзе аз онҳоро Ҳамдам оғуш гирифтанӣ мешуд, онҳо бархоста, аз ӯ дур мерафтанд.

Монанди тандури навбаҳор

Садои тавла кадак ҳаводор

Ай садои тавли Нуралихон

Шеро банд шид, хирсо гурезон,

Говмоҳӣ дар тайи баҳри калон

Дар шинокунӣ зад он замон,

Ӣӣӣӣ–ӣӣӣӣӣ–ӣӣӣӣӣ–ӣӣӣ…

“Вазири адабиёт” дар ғояти хашм аз умқи шикамаш фарёд баркашид: “Бареду ба тартибаш оред, хабисро!”

Дар поён, дар табақаи ҳамкаф ҳама ба ҷамъомад омода мешуданд. Ҳамдамро он ҷо ба утоқи танге дароварданд, сарулибоси чиркинашро бадар карданд, танашро шустанд, пок карданд, пироҳани нав ва шиму пиҷаки чиноӣ ба ӯ пӯшонданд. Вай ба ҳамаи ин бо итоаткории амиқ тан дода буд, ба хидматгузорон нимнигоҳе намекард, танҳо он савору аспро пеши чашм медид ва зери лаб мегуфт, “мебинед, чӣ коратон мекунам. Интихоби ман Шодёр аст! Арзандатар аз ӯ касе нест! Як “Зуккахӯр”-аш аз чиҳил румони шумо болост.” Қосид он ҷо истода буду ҳамаи равишро раҳбарӣ мекард. Вақте Ҳамдамро аз обшӣ бароварданӣ буданд, вай либосҳои куҳнаашро дар бухчае баставу ҳамроҳ гирифта буд. Қосид чанг заду онро гирифт.

— Чӣ мекунӣ, либоси худам, хоҳам…

–Дигар даркорат намешавад, —  сухани ӯро бурид қосид. Ва бухчаро ба қуттии партов ҳаво дод.

Сипас ӯро дубора ба назди “вазири адабиёт” бурданд. Ин бор дар коргоҳи ӯ касе набуд. Вазир назди оинаи барқад истодаву мӯйи худро шона мезад.

— Ҳамдамҷон, ана ин гапи дигар. Хеле хуб. Вазифаатро медонӣ а? — Баробари даромадани Ҳамдаму қосид ҳамоно чашм дар оина бо нармӣ гуфт вазир. – Ба минбар мебароӣ, бахшиш мепурсӣ, ки банди эҷод будӣ ва номи Мунирро мегирию зуд ба ҷоят рафта мешинӣ!

Ҳамдам пузханд зад:

— Не, мебахшӣ, ака, ман Шодёр мегӯям.

Вазир аз шоназании мӯяш бозистод. Баргашту ба қосид нигарист ва сар такон дод.

Қосид Ҳамдамро ба кабинети дигар даровард. Гоҳе ки Ҳамдам пеш-пешу қосид аз дунболаш аз долон мегузаштанд, ҳама гӯё аз дару тирезаҳо сар бароварда, ин манзараро тамошо мекарданд.

— Пешрави дор! – хитобид Ҳамдам ва сарашро боло гирифт. Қаҳқаҳ ба ханда омад ва яке паси дигар номборон кардан гирифт, – Шошо! Холи Девзӯр! Шопури Моҳигир!

Муовини вазир, ки дар пеши дараш мунтазир буд ва ҳатман хитобҳои Ҳамдамро мешунид, ӯро бо эҳтироми тамом пешвоз гирифт, нишонд ва аз чойники чинии гулдори зери кулоҳаки гулдӯзии махмалӣ бо эҳтиёти тамом ба пиёлае чой рехту пешаш гузошт.

– Вазнин шавед, Мулло Ҳамдам. Халқи бузурги мо мегӯяд, дидадаро шав, ба дида ҷо шав…

– “Вазнин” хатост, устод. “Сангин” гӯед. Ва воқеан ман сангинам. Сангин будам то ҳоло, вале ҳин дам расида…

Муовин гапро ба сӯе мекашид ва далел меовард, ки Ҳамдам бояд ба Мунир раъй диҳад.

– Ихтиёрист ё маҷбурӣ? – Пурсид Ҳамдам , бархост ва ҳанӯз посухро нашунида боз пурсид: “Шумо медонед, ки замин мечархад? Намедонед. Мехоҳед, як рақси олӣ кунам, вале ба оҳанги худам.” Дар ин суханҳо буд, ки бори нахуст қосид лабханд зад. Аз китфи ӯ кашид ва берун, ба долон бурдаш.

Дар тамоми бино дониста буданд, Ҳамдаме, ки солҳо мисли муши мурда буд, ҳоло гапи касеро гап намекунад ва аз саркашию якравиҳояш кайф мебарад. Дар долон Ҳамдамро Сабури бармен мунтазир буд. Бо ҳамон қомати пастак, дандонҳо пӯсидаи поёнии пеш, пироҳани ҳамешагии қаҳвагияш. Вай Ҳамдамро ба гӯшае кашид ва дафтари сабзи фарсударо боз карду ба ӯ чизе нишон дод. Ҳарду бо ҳам чизҳое гуфтанд. Сипас ба назди мизи баланди бари қаҳвахона рафтанд. Сабур дафтарашро зери пештахта пинҳон кард ва ҷомеро пеш гузошта, ба он арақи сафед рехт…

Анҷуман сар шуд, Ҳамдам шоду хандон ва бо одоби тамом дар сафи пеш нишаста буд. Вақте ки номи ӯ садо дод, гумон кард, ки сараш ба шифти баланди толор расид. Бархост. Як қадам заду ист кард, зеро ба назараш чунин намуд, ки боз замин ба гардиш омадааст ва фурӯ меравад. Ва ҳам гиребони оҳории пироҳани нав ва гарданбанди то бехи гулӯяш гиреҳхӯрда нороҳаташ карданд, чун намегузоштанд дурусттар ба замин нигарад ва чархидани онро бинад. Нақшҳои қолини зери пояш ба ҳам омехтанд ва тира шуданд. Аммо ин танҳо лаҳзаи кутоҳе давом кард ва бо як мижжа задани Ҳамдам бартараф гашт. Вазир ва ҳамаи панҷ нафаре, ки паси мизи дарози рӯйи саҳна нишаста буданд, Ҳамдамро то расиданаш ба минбар бо нигоҳҳои шикофанда дунбол карданд.

Вай пукаке ба садобар зад ва “як-як-як” — гуфта садоро озмуд. Садо ғулғулаафкан буд. Паҳлу гашт ва ба нишастагони саҳна нигарист. Лабханд зад. Вазир ва бузургони дагар ба тарафаш ишораи сар карданд.

— Ман аз ин ду номзад ба беҳтаринаш раъй медиҳам. Чашми мо бояд ҳақиқатбин бошад, — гуфт Ҳамдам ангушти ишорат ба чашмаш бурда ва пас аз ин сухан сокит монд. Ғалоғулаи нимашунавои толор хомӯш гашт. Ду нафар паси мизи рӯйи саҳна, ки бо ҳам пич-пич мекарданд, бозистоданд ва ба Ҳамдам нигаристанд. Вай идома дод:

— Шумо, ки ин ҷо нишастаед, медонед, ки замин давр мезанад? Намедонед. Шодёр дуруст фармудааст.

Дар толор ғалоғула сар шуд. Ҳамдам дид, ки қосид аз ҷой бархост ва ҳамроҳи ӯ ними нишастагони қатори дувум аз ҷой бархостанд. Аз чашмони онҳо оташ меборид. Вазири адабиёт низ аз ҷой хест.

Ҳамдам худро таконе дод. Вай ҳис кард, ки замин аслан давр намезанад. Дастонашро боло бардошт ва фарёд баровард:

— Хуб аст, хуб аст. Ҳоло мегӯям. Ҳозир раъй медиҳам. Фақат як хоҳиш. Ҳеч кас нагӯяд, ки Сабури бармен ба ман як қадаҳ шароби ройгон рехт. Вай ба ҳамаи шумо ҳамеша обу нони бепул медиҳад ва ба дафтараш менависад. Қарз то рӯзи маош. Вай саховат кард ва аз баҳри қарзи семоҳаи ман гузашт. Биноан, ман ба Мунир раъй медиҳам.

Маҷи кафкӯбиҳо фазои толорро тарконд.

Шодёр, ки дар қатори охири нишаста буд, лабханд зад.

Пайи панҷаи пайғамбар

Пас аз як танаффуси дароз ниҳоят сари ин пешнавис нишастам ва ба гумонам, онро ба поён расондам дар ин субҳи аҳуроӣ! Дигар моли ман нест, моли шумост. Хуб уфтода ё на, қазоват низ бо шумост. Аз мо навиштан, аз шумо хондан ё нахондан, писандидан ё написандидан. Навиштам, то рӯзгоре ба дарде бихӯрад. Ё нахӯрад? Дурудароз дар сарам мегашт ва наздик ба як сол пеш нусхаи аввалашро ҳамроҳи як флешка гум карда будам.

“21 сабақи садаи 21”

Ёднавиште пас аз хондани китоби Ювал Нуҳ Ҳарорӣ “21 сабақи садаи 21”

Пеши рӯ ваҳшатест ногуфтанӣ ва ва бе ваҳдати ҷаҳонӣ наҷот номумкин аст. Дар ин ҳол башар торафт бесаводтар мешавад ва аз таҷрибаи рӯзгор баҳра намегирад.

***

Ҳамеша ҳамин тур аст, ки гоҳе китоберо мехонам, дилдодаи он мешавам, аз нукоти ҷолибаш ба ҳаяҷон меоям, ба печутоби риштаи андеша ва ширинию пурмағзии баёни нависандааш аҳсант мегуям, гоҳе мехоҳам, порчаҳои бузургеро аз он китоб ба дафтари хотираам кӯчонам. Чунин китоб ҳатман ба ман таъсир мекунад, вале ҳанӯз гуфта наметавонам, ки он аз имтиҳони ман гузаштааст.

Два черных алмаза

Представьте себе, я сам аж задрожал и расплакался, когда дошел до последнего предложения своего же рассказа. Возможно, потому что, это было написано очень давно, в мою молодость, и тут опять я пишу о любви, любви трагической, а может быть потому, что получился отличный перевод, будто читаю не себя, а какого-то маститого писателя-классика, спасибо за это Муборак Шариф!

Чеҳраи ҷони инсон

Ҷон ё руҳи инсон чеҳра ва симои нотакрори худро дорад. Нишон додани он осон нест. Комёбии беҳтарин асарҳо маҳз дар он аст, ки аз равони одамон чеҳранигорӣ мекунанд. Кори сахт аст. Боистӣ ин андомро аз зарраҳои хурди гоҳе нонамоёне гирд оварду сохт, ки худи руҳ ё ҷон аз онҳо иборат аст. Инро метавон нигоргарии квантӣ номид. Ба ҳар тартиб, ман аз тамошои филми “Умарако” ҳамин гуна натиҷа бардоштам.

Як салом (Латра)

ЯК САЛОМ
(Латра)

Аз фурӯшгоҳ мебарояму дар пиёдароҳ ногаҳон бо ӯ рӯбарӯ меоям ва дар он як лаҳзаи кутоҳи во хӯрдани чашмонамон сар такон медиҳам ва “салом” мегӯям.

Вай ҳам салом медиҳад ва хандаи сустаке гирди лабаш мегардад, вале ҳамон дам қиёфаи ҷиддӣ мегирад ва ба ҳамроҳаш — марди тануманди қадбаланде менигарад, ки нигоҳи тезе ба мо меандозад.

Аз худам мепурсам, ки чаро чунин кардам? Дилам мехоҳад зуд гузараму равам.

Намунаи ношинохта

Дар сиюмин солгарди нахустин гирдиҳамоии Душанбе

Гоҳе дониставу хоста, ва гоҳи дигар надониставу нахоста, ба руйдодҳои сарнавиштсози таърих баҳои яктарафа дода мешавад. Вале гоҳи дигар чунин воқеаҳо бо ҳадафҳои муайян хурду беарзиш қаламдод мешаванд. Сабаб дар он аст, ки ҳоло ҳам, пас аз чаҳоряк асри соҳибихтиёрӣ, таърихи мо дастхуши бозиҳост ва нигорандагон чизеро бо ҳазор ҳила бузургу бошукуҳ мекунанду чизи дигареро аз назарҳо дур ва ҳамоно сиёсат бар таърих зӯр меорад.

Ин ҷо на танҳо “ҳасрати оромӣ ва шикамсерӣ”-и замони шӯравӣ, балки ифроту тафрити радкунандаи ҳамдигар низ нақш мебозанд. Шояд равандест хоси даврони дарози гузор. Бо вуҷуди ин ба оҳистагӣ ҳам бошад, ҳаводис полуда мешаванд, дер ҳам бошад, ҳақ ба ҳақдор мерасад ва ба сахтӣ ҳам бошад, рӯйдодҳои арзишманд ҷойгоҳи худро меёбанд.

Цветные слова

«Жанр некоторого умеренного фэнтези и легкой мистики вполне украшает прозу». Так сказал о моем новом рассказе «Цветные слова» блестящий литературовед и эссеист Иван Никитич Толстой, внук писателя А.Н. Толстого и брат замечательной писательницы Татьяны Толстой. Его оценка для меня многого значит. Но рассказ о самых что ни есть реальных событиях – принудительного переселения моих предков из высокогорья в необустроенную и смертоносную долину; попытка молодого, но знаменитого в те годы писателя Пулада Толис написать роман о героизме переселенцев и его последние дни перед трагической смертью.

Асрори Асрорӣ

Омадани ӯ ба донишгоҳ аҷаб тамошое дошт. Марде бо қомати баланд, вале китфони андаке хамида, каллаи калон, мӯйҳои мошубириниҷи ба пас шонахӯрда ва каме дарози дар охири худ ҷингилаи афтода ба паси гардан, қадамҳои кӯтоҳу шумурда, вале тезу қатъӣ ва устувор, чашмони мешии калон ва нигоҳи ҷиддии шикофанда аз анбӯҳи раҳгузарони кӯчаи ба номи Айнӣ ҷудо мешуд ва ба оҳистагӣ аз зинаҳо боло рафта, вориди бино мегашт. Ҳанӯз пайкари ӯ аз дур намоён нашуда, бехгӯшии “Асрорӣ меояд” садо медод ва мавҷе ҷамъи истода дар даромадгоҳи факултаро ба ҷунбиш меовард.

Нахи ҷон аз Рӯдакӣ, Айнӣ ва Ғафуров

(Андар шастумин зодрӯзи Қодири Рустам)

Зодрӯзҳое ҳастанд, ки моро ба фикри шукргузорӣ мекашонанд. Чун аз онҳо мешунавем, ба худ мегӯем, Худоё, шукри он рӯзу он соату моҳу солат, ки чунин касеро ба мо армуғон оварда.

Баракат ва Дунё

Нависандаи машҳури мисрӣ Наҷиб Маҳфузро романҳояш, ба вижа “Сегонаи Қоҳира” барандаи Ҷоизаи Нобел карданд. Аммо ӯ беш аз ҳама ҳикоёти хешро дӯст медошт ва дар ин жанр низ аз реализму натурализм то модернизм расид ва роҳҳои наву ҷолиберо имтиҳон кард. Ин ҳикоя бо тасвирҳои дилрас ва чархишҳои ногаҳонияш ба дилам нишаст. Номгузории қаҳрамонҳо ба назарам тамсилӣ омад. Умедворам, ту, хонандаи азиз, бардошти худро хоҳӣ дошт ва агар андешае пеш омад, дар ҳошияи ин тарҷума хоҳӣ нигошт. Ба саломатӣ!