Одами хуб?

Ёдам нест, аз кадом дӯсту ҳамнишинонам чизи ҷолибе шунида будам, ки нашояд инсонро “хуб” ё “бад” номид, чун инсонҳо хубу бад нестанд, балки ин одатро доранд, ки корҳои хуб ё баде мекунанд. Бояд ба хубӣ ё бадии кирдори онҳо таъкид кард, на бо як сифат ба таври куллию мутлақ гуфт, ки фалонӣ одами хуб асту он дигарӣ одами бад.

Вақте ин ченакро дар баробари атрофиён ба кор гирифтам, хеле чизҳо бароям иваз шуд. Нигоҳам ба воқеият тағйир кард. Ростӣ, чаро бояд якеро “бад” номиду дигареро “хуб”? Охир Ине, ки ман ӯро бад мешуморам, шояд танҳо ба ман бадие карда ва ба дигарон некиҳои зиёд расонда. Ё Онеро, ки ман инсони хуб меҳисобам, эҳтимол чӣ бадиҳои ногуфтание ба дигарон кардаву фақат бо ман нек буда? Сухан аз навъи одамони ислоҳнопазир нест. Одамкуш барои ман ва ҳамагон одамкуш аст, дузд дузд, фиребгар фиребгар. Вале оё метавон бо камоли бовар гуфт, ки ҳатто бадтарини онҳо низ, ки бадӣ ба хосияти ҳастияш табдил ёфтааст, ислоҳнопазир аст? Агар чунинҳо вуҷуд дошта бошанд ҳам, манзури ман онҳо нестанд. Ман одамони одиро дар назар дорам.

Аммо ёдам ҳаст, ки он нуктаи ибратомӯзро ман аз як шахси ғарбие шунида будам, ки мактаби мудирияти ғарбиро ба поён бурдааст. Ман аз Шарқ омада будам. Дар Шарқ одам ё ба некӣ ном мебарорад ё ба бадӣ. Низоми Шӯравӣ маро ҳамин гуна парварда буд. Ё сафед ё сиёҳ. Ё дӯст ё душман. Касе бо мо нест, душмани мост. Як сабаби сахтҷонии режимҳои пасошӯравии худкома низ ҳамин аст, ки мардуми зери дасти худро ҳамеша дар ҳоли интихоб нигоҳ медоранд. Ё бо манӣ ё вуҷуд нахоҳӣ дошт. Ё таъзим мекунӣ ё сарат аз тан ҷудо. Ё мадҳия месароӣ ё ҷоят кунҷи зиндон. Заҳри шӯравӣ на танҳо аз ҷисми пасошӯравиён берун нарафтааст, балки ҳамоно аз насл ба насл мегузарад ва ҷавонони имрӯза ғуломтар аз ҷавонони замони шӯравиянд.

Ин дареғро ҳам бояд хӯрд, ки дар ватани мо идеологияи шӯравӣ бо одоби шарқӣ омезиш ёфт. Шарқ ҷамъи шарқ. Эҳтироми калонсолон ҷамъи хешутаборбозӣ ҷамъи маҳалгароӣ ва ҷамъи хушомадгӯиву пойбӯсии шарқиёна. Ва ҳамаи ин дар ниқоби садоқати ҳизбӣ ва идеологӣ, ки дар асл тарсу ларз, худкамбинӣ ва маишатпарастӣ мояи асосияш буданд. Шояд ин ҳама нақши бузург дошт, ки суханони дӯсти ғарбиям ба ман писанд оянду чашмонамро боз кунанд. Баъд аз ин ҳама сол ва дар ин қуллае аз умр!

Интизори инро дорам, ки хонандае хоҳад гуфт, агар ман дар Шарқ ин нуктаи содаро наомӯхта бошам, айби Шарқ чист? Гуфтам, айби аввалаш идеологияи коммунистӣ, ки томгароёна буд ва дигарандеширо чашми дидан надошт. Ҳамсолони ман ба ёд оранд, ки дар китобҳои дарсии мо аз синфи 1 то 10 чӣ чизҳое буд. Адибони мо то ҳанӯз шиори “партиявияти адабиёт”-ро аз гӯш берун наандохтаанд ва ҳамдигарро ба узву ноузви иттифоқи идеологияшон тақсим мекунанд. Ҳанӯз дунболи қаҳрамонони мусбату манфӣ мегарданд. Шояд ҳанӯз китоби алифбои ҳамдиёрони хурдсоли ман аз портрети ягон доҳӣ оғоз мешавад. Дар деги мо аз хурдсолӣ чизҳое мерезанд, ки баъди даҳсолаҳо ба кафгир меояду меояд…

Айби дувум, ки нагузошт, ман ин нуктаро солҳо пеш омӯзам, шояд ноошноӣ бо китобу рисолаи ниёкони дурам буд. Ҳадс мезанам, ки агар Сино инро нагуфтааст, шояд Розӣ гуфта ё бузургвори дигаре ҳатман ин мавзӯъро баҳс ва ҳал кардааст. Намедонам. Ин китобҳо дастрас набуданд ва то ҳол низ на ҳамаи он мерос ба дасти ворисон расидааст. Вагарна, чӣ нуктаи содае! Одам хуб ё бад намешавад, балки корҳое мекунад, ки барои атрофиёнаш метавонанд хуб ё бад бошанд. Шояд ҳам бузургони гузаштаи мо инро нагуфта бошанд. Агар мегуфтанд, мисли садҳо сухани Саъдӣ дар ин ё он шакл аз пирон ба ҷавонон ва замони пирии ин ҷавонон ба ҷавонони дигар мегузашту то ба ман мерасид.

Росташ, шакки ман бештар аст, чун дар фарҳанги мардуми мо категорияҳои “одами хуб” ва “одами бад” аз санги хоро тарошида шудаанд. Агар мехоҳед, худ як пажӯҳиши хурде кунед. Аз дӯст ё ҳамсояи худ пурсед, оё фалониро мешиносад? Посухдиҳанда ё аҳлу авлоди он касро мисол мезанад ё касбу вазифа, хонаи дуошёна, тамғаи мошини фалониро номбар мекунад (Як “Мазда”-и сафед дорад) ё чизҳое мисли ин ва агар аз ӯ зиёне надида бошад, мегӯяд, “одами (бачаи, йигити, инсони…) хуб аст.” Фалонӣ агар боре гурбаи дӯст ё ҳамсояи шуморо “пишт” гуфта бошад, характеристика кӯтоҳ хоҳад буд: “Одами бад (ношуд, ноаҳл, бераҳа, баднафс, найрангбоз…) аст”. Вай корҳои хуб ё бади он касро мисол намеорад, то қазовати ниҳоиро дар ихтиёри шумо гузорад, балки мисли довар тамғаву мӯҳри сафед ё сиёҳро ба пешонии он шахси номаълум мезанад.

Ҷузъи фарҳанги мо будани чунин бархӯрдро чизи дигаре низ муайян мекунад, ки агар фалонӣ корҳои зиёди бад ҳам карда бошад, мо одат дорем, гӯем, ки “одами хуб аст.” Дар ин ҳол “одами хуб аст” мисли омурзиш ё бахшише садо медиҳад: Оре, чанд нафарро куштааст, моли мардумро дуздидааст, кори худро ба дурустӣ намедонад, раҳме ба дигарон надорад, аммо одами хуб аст.

Ба ёдам меояд, солҳое, ки дар бинои Иттифоқи нависандагон кор мекардам, дар бораи адибе мегуфтанд, “он қадар шоир ҳам нест, аммо бисёр одами хуб аст.” Ҷавон будаму ҳайрон мешудам, ки кадоме беҳтар аст, шоири хуб будан ё одами хуб будан? Фақат талош накунед, масали “олим шудан осон, одам шудан мушкил”-ро ба ин баҳс даромезед. Нагуфтаанд, “олими хуб шудан осон, одами хуб шудан мушкил”. “Одам шудан” ё “одам нашудан” як баҳси дигарест. Ҳоло ба атрофи худ нигаред ва бубинед, ба чӣ касоне “одами хуб” мегӯянд ва барои чӣ. Оё он касон мутахассиси кордонанд ё фақат “одами хуб”? Ба ин ҳам диққат кунед, ки “одамони хуб” танҳо хубӣ мекунанд, ё бадӣ низ аз онҳо пеш меояд ва баръакс. Оё имкон дорад, як шахс барои ҳама “одами хуб” бошад ва шахси дигар барои ҳама “одами бад”? Хубие аз “одами бад” чӣ арзиш дорад ва бадиеро аз “одами хуб” чӣ гуна хоҳед пазируфт?

Шояд ин ҳама саволҳои ман ва андешаҳое, ки дар миён гузоштам, баҳсбарангез бошанд. Бад нест, агар бо ҳам ин ҷустуҷӯро давом диҳем. Ҳар кас барои худ ва ҳама барои ҳамдигар. Мо одамони хубем ку!