Номае аз 20 сол пеш

Валлоҳ, ки ин як тасодуфи маҳз буд. Матнеро дар сомонаи ҳафтаномаи “Миллат” хондам, хеле зебо ва муассир буду зеҳнамро машғул медошт ва шомгоҳон думболи чизе дар бойгониям мегаштаму коғази зиёдеро тагурӯ мекардам, ки ба мақолаи чопнашудаи хеш бархӯрдам. Ё Баҳоваддини балогардон! Айни мавзӯъ, аммо бозмондаи ногуфтае қариб аз 20 сол пеш.

Хеле фикр кардам, ки зарур аст, ин қиёс? Солҳои зиёде гузаштаву афкори бисёриҳо тағйир кардааст. Аммо дар ҳамон матлаби “Миллат” ин суханонро хондам, ки тасмимамро қатъӣ карданд: “Мо як дафъа гиребони худро ҳам бӯй кунем, ки бӯи кӣ меояд. Ҳама ҷурму гуноҳҳоро ба ҳамсояву ба гардани дигарҳо ҳамл накунем, бор накунем, як дафъа бояд, ки даруннигарӣ кунем, ки мо кӣ будем, чӣ будем, ҳоло кистем. Ин муҳимтар аз ҳама чиз аст, муҳимтар аз шеър ҳам ҳаст, муҳимтар аз сиёсат ҳам, ин муҳим аст барои мо.” Суханони собиқ раиси Иттифоқи нависандагони Тоҷикистон, шоири бузурги мо Мӯъмин Қаноат.

Комилан дуруст. Вақте аз бисёр мушкилҳои ҷомеа мегӯем, нахуст бояд ба худ ва ба гузашта бингарем, ки саҳми мо дар вуқӯи онҳо чӣ будааст ва дар ислоҳи онҳо чӣ буда метавонад. Сабаби дувуми тасмими ман ин буд, ки аз он рӯзҳо ду ё се даҳсола гузаштааст. Онҳое, ки дар он давра ба дунё омаданд, ҳоло 20-30-солаанд ва шояд аз бисёр ҷузъиёти гузашта хабаре надоранд. Бадтарин чиз ин аст, ки кӯр-кӯрона аз ақидае пайравӣ кард. Пас, ба хотири ин насли ҷавон, бояд ҳақиқатҳоро гуфт. Иқрори ҳақиқат қадаме ба сӯи омурзиш ва кафорат аст.

Сухан аз шоири тоҷик Бозор Собир меравад. Ва аз пурсиши ин ки кӣ бояд аз ӯ узрхоҳӣ кунад.

Устод Қаноат мегӯянд: “Онҳое, ки дар сохтори режим, низоми Шӯравии коммунистӣ ҳувияти нав эҷод карданд, бузургтарин корро карданд. Баргашт ба асли худ, ҳувият, аз назари таърихӣ бедор кардани андешаҳои миллӣ, ки мо кистем, аз куҷо ва то куҷо ҳастем. Ва дар баробари ин шеърро нав карданд, ки аз асри худ бегона набошад.» Ва боз ҳам бо назардошти Бозор Собир мегӯяд, «шоироне, ки навпардоз буданд, дар диди зиндагӣ ва шинохти зиндагӣ, ки шеъри ҷадвалии сиёсиро онҷо намепазируфтанд дигар, дар ин давра Бозор тамоюли андеша кард, ки чаро (он ҷадвали сиёсиро – С.А.) напазируфт.»

Акнун ба даст мегирам матлаберо, ки, ба фикрам, дар соли 1988 навишта будам ва «Адабиёт ва санъат» онро чоп накарда буд. Ба устод Қаноат эҳтироми бузург қоилам ва медонистам, ки маърӯзаашро дигарон омода мекарданд, вале бо вуҷуди ин, сухани охир боз ҳам бо худи ӯ буд. Навиштаамро ба ҷонишини муҳаррир, шодравон Мазҳабшоҳи Муҳаббатшоҳ, бурдам, бодиққат хонда, гуфта буд, вай шахсан ба чопаш мухолиф нест, аммо онро ба муҳаррир пешниҳод ҳам намекунад, зеро нашрияи мо органи Иттифоқи нависандагон аст, ҷанҷол мехезад.

ВИЖДОНИ АДАБӢ?

«Маърӯзаи раиси Иттифоқи нависандагонро ба съезд хондаму дилам фишор хӯрд, танг шуд мисли сӯрохи сӯзан. Аз нахустин ҷумлааш гӯё вориди маҳбаси сарду сиёҳу сангин шудам. Аслан, натавонистам, ин маърӯзаро то ба охираш бихонам. Номи «бузургон»-и зиёдеро оварда шудааст. Борони номҳо, аммо бузургони кӯкӣ ва сунъӣ.

Гӯё даъват аз хонандагон ва насиҳат ба адибони ҷавоне мисли ман, ки бояд навиштаи онҳоро бихонем ва аз ин намунаҳо биёмӯзем. На, намехонам, зеро хондани ин осор набояд иҷборӣ бошад. Ҳар қадар шеъру ҳикояи худро таърифу тавсиф кунед ҳам, як тини сиёҳ, як ҳубоби рӯи об қадр надоранд. Онҳо арзандаи фаромӯшиянд.

Ба як чиз ҳайронам. Солҳост, ки асарҳоро аз рӯи арзиши бадеӣ ва ғояшвияшон не, балки аз рӯи мавзӯяшон баҳо медиҳанд. Дӯстии набудаи байни милалро ба чӣ андозае зебоу тумтароқ, болохонадор ва дурӯғу дурӯғу дурӯғ тасвир карда бошанд, ҳамон қадар таъриф бештар мешавад. Номҳову номҳо. Аз як маърӯза ба маърӯзаи дигар.

Дар хусуси жанри очерк низ номҳое зикр шудаанд, ки солҳо боз такрор мешаванд. Ва арзёбӣ на аз рӯи мундариҷаи ғоявӣ (яъне «чӣ») ва маҳорати адабӣ (яъне «чӣ хел»), балки аз рӯи дастур, яъне «дар кадом бора» сурат мегирад: пахта, лимӯ, мармар, Ёвон, Норак, Турсунзода (арзиз)…

Аммо ончӣ маро дилтанг кард, хӯрдагириҳо ба шеъри Бозор буд: «Як силсила шеърҳои дигари Бозор Собир, ки дар мавзӯъоти таърихӣ иншо шудаанд, нуқсонҳои дигар доранд. Аввалан, ин шеърҳо як навъ иншоҳои илҳоқӣ, ҳошиявӣ дар китоби замон ҳастанд, яъне онҳо аз ҷараёни асосии замону таърих хориҷ гуфта шудаанд ва хориҷ мемонанд. Сониян, аз нуқтаи назари шеъри тоҷикӣ сангинанд. Онҳо талмеҳоту ташбеҳоте доранд, ки ба хонандагон ношииносанд. Инро худи шоир ҳам ҳис мекунад ва ногузир дар шеъраш порчаҳои дароз ҷой медиҳад, ки асли мақсад равшан шавад. Табиати шеъри Бозор Собир, ки равшанбаёниро тақозо дорад, аз ин гуна пардапӯшиҳо ва мулҳақот сахт мекоҳад.»

Ин танқидҳои бепоя дӯстдорони шеърро нороҳат мекунад. Ин танқидҳо муҷаррад ва муаллақанд. Бубинем:

Ҳарчӣ ӯ аз моли дунё дошт, дод.
Хитаи Балху Бухоро дошт, дод.

* * *

Ину оне ҳар куҷо даъвои Сино мекунад,
То ба боми шӯҳрати олам бимонад нардбон.

* * *

Халқ дар тимсоли Айнӣ халқи минбардор шуд…

* * *

Дар оғӯши ту ҳамчун ҷои Сино ҷовидона холист.

Хуб, бигӯед, ки ин ҷо чӣ чизе берун аз таъриху замону ҲАҚИҚАТ аст? Дар арафаи Инқилоби Октябр тоҷик бо чӣ монда буд? Бо моли дунё? Бо Балху Бухоро?

Оё ҳар куҷо даъвои «улуғ турк, улуғ узбек олими» ва «араб» гуфтанҳо дар хусуси Сино мавҷуд нест? Айнӣ ва «Намуна»-и ӯ намебуд, ин маърӯзагар оё имрӯз аз сари кадом минбар ва бо кадом забон сухан мегуфт? Ҷои Сино дар Бухоро кай пур шуд, ки мо, ҳама бехабар мондаем?

Гуфтани он ки ин шеърҳо аз замону таърих берун мемонанд, як ғалате беш нест. Ин шеърҳо кайҳо ба таърихи мо дохил шудаанд ва бо сиёҳ кардани онҳо дар маърӯзаи съезди Иттифоқи нависандагон ҳақиқат иваз нахоҳад шуд.

Тазаккур ёфт, ки талмеҳоту ташбеҳоти шеъри Бозор номаълуму ношиносанд. Агар талмеҳҳое монанди Искандар, Темурланг, Чингизхон, Сино, Султон Маҳмуд, Нӯҳи Сомонӣ, Рӯдакӣ, Анварӣ, Беҳзод, Мавлонои Балх, Рустам, Сӯҳроб ба хонанда ноошно бошанд, пас барои чунин хонандаи бесавод чӣ гуна бояд навишт?

Кадом ташбеҳот номаълум ва ношинос аст? «Боми шӯҳрати олам»? Номаҳое чу абрҳои баҳорӣ? Ё дигару дигар? Чаро одат шудааст, ки хулоса гуфта шавад, аммо далел оварда нашавад? Ва дуввум ин ки ташбеҳ агар ношинос бошад, пас хуб аст, наву обнорасида аст, такрорӣ нест.

Агар Бозор «сухан дар парда мегӯяд», ҳақ дорад, зеро нахуст сухан бояд шоирона бошад ва зеҳнро ба ҷустуҷӯ ҷалб кунад ва сониян, ҳарчӣ ошкортар гуфт, танқиди бештар шунид. Он ҳам танқиди асосан бедалел.

Метавон тахмин зад, ки чаро Бозорро аз ҳар сӯ танқид мекунанд. Аммо танқиди адабӣ як чиз аст ва танқиди сиёсӣ чизи дигар. Зоҳиран, ба маърӯзаи раҳбари Иттифоқи нависандагон танқиди сиёсӣ роҳ ёфтааст ва аз ҷои дигаре дастурамал шудааст. Иҷрои он гарави ҳифзи курсист. Аммо виждон куҷост. Агар на виждони инсонӣ, балки адабӣ (бигзор тахайюлӣ), ки дар назму насри имрӯз мақоми аслӣ дорад? Пас он виждоне, ки васфаш мекунем, барои дигарон аст ва на барои худи адибон?

Бовар дорам, Бозор шоири бузурги имрӯз ва фардои мост ва аз ин хурдагириҳо малул нахоҳад шуд, балки аз съезд баргашта, шеъри олитару бузургтаре хоҳад навишт, ки мондагор хоҳад буд.»

Ҳоло, бо ҳуруфчинии ин матлаби дерина, ки базӯр аз ҳаваси таҳрири он худдорӣ кардам, то ҳақиқати таърихро поймол накунам. Ин ҳам дар ҳоле ки мисраи “Дар оғӯши ту ҳамчун ҷои Сино ҷовидона холист.” ҳатман иштибоҳе дорад.

Матнро мечидаму ёдам омад, ки он ё соли 1987 ва ё 1988 дар Гардези Афғонистон навишта шудааст, дар давраи хидмати ҳарбии ман. Парешонӣ ва лаҳни он шояд аз рӯзгори сахт ва алами инзиво сарчашма гирифта, аммо ҳангоми рухсатӣ ва бозгашт ба Душанбе, онро нармтар кардаву ба идора овардам, вале боз ҳам пазируфта нашуд. Чунин матлабро, агар имрӯз менавиштам, шояд тамоман чизи дигаре  мешуд, зеро он дар чаҳорчӯби марзҳои баён ва сонсури вақт иншо шудааст.

Ёдам ҳаст, ки зиндаёд Мазҳабшоҳ онро хонда, айнакашро аз чашмонаш гирифт ва ба ман нигариста, баланд хандида буду нарангушташро боло бардошта, яъне «хуб аст!». Баъд аз чойники чинии гулипахтаи пешаш ба ман чой рехт. Ин аломат буд, ки матлаб чоп нахоҳад шуд. Чой хунук буд ва кабинети Мазҳабшоҳ низ.

Дар зимн, метавон он маърӯзаро дар Китобхонаи Фирдавсӣ пайдо кард, вале аввал бояд дид анҷумани Иттифоқи нависандагон дар соли 1987 буд ё 88.

Қиёси ин матлаб ва ончӣ «Миллат» нашр кардааст ягон фурсатталабӣ нест. Ду сабабро дар оғоз гуфтам, сабаби савум ин аст, ки танқидҳои беасос ва асабкуши он давра низ дар ташаккули Бозор Собире, ки мо имрӯз дорем, нақши муайян бозидаанд. Он солҳо дар ягон нашрия ҷумлае аз таъриф ё ситоиши шеъри Бозор ба назар намерасид ва Бозор таҳти тозиёнаи танқидҳои хӯрдагирона ва сиёсӣ, ки ҳанӯз аз Мирзо Турсунзода, раиси пешини Иттифоқи нависандагон сар шуда буд, ба камол расидааст.

Он вақт дӯстони ӯ ангуштшумор буданд, зеро аксaрияти адибон аз наздикӣ бо ӯ метарсиданд, то дар чашми ҳокимон бад нашаванд. Имрӯз, шукр, дӯстону мухлисонаш бешуморанд ва мунаққидони гузашта ба ситоишгарони имрӯза табдил ёфтаанд. Вале бояд эътироф кард, ки дардҳои Бозор на яку ду, балки саду ҳазоранд ва имрӯз пайдо нашудаанд. Ва агар ӯ озурдадил аст, ба ин ҳақ дорад.